Saturday, July 2, 2016

Jesuh ani tai ang heup oeh khan khona ak kai aw(Luka 23:43), ammoeh toe ang heuphih peongoeh( Johan 20:17) num a kai?

Veve Jesuh Amoeh ak awi ti a lengkah amma ni oehtoe Baibul awi lengkah noeh ni, ti mueihna awm hue.Jesuh a thih coeng a mueih oeh Paradaina ak kai hlue num ti ce a awmnak huen oehkoe a tuem amueihna ce poek hamna awm hue.Jesuh eng banlamtung khanoeh thlangthawlh pa a venna “Tuhngoi oeh Paradai na ka venna awm hlue huek te”. Ave ve ak thuem ni. Ace thlangrhuk-aa ce tuhoeh ak thi hlue hoh ni; cenamoe Paradai na toe”tuhngoi”tive mdekkhan oeh hoetuek ang huep awm ni tha hue, Khan kho ce tuem, ak cuen tive amma awmnak khona a awm a dawngoeh ni.

    Jesuh eng Mery Makdalin a venna, “kak kai hlan” ka Pa venna a ti ve ka Pa venna “kangvoei hlan” a tinak ni.Jesuh ve Khawsa moe matna awmnih noeh, Anih ce Khawsa, khawmdek ang toei hlan oeh ak awmna awm hue(Johan 1 moe Filipi 2:6-11).A boimangnak ngawihpeong lota noeh, ak soep Khawsa moe thlangxing pumna ploeh law hue.Pa Khawsa eng huepoet ang heup oehtoe ngawihnak ang sang ak tangtung kut oeh ngawihlosak hlue ba hue(Atueihkhi bibinak 7:56).Johan 20:17 oeh ce a tuem pha hlan hue.Jesuh eng ti noeh “Ka Pa venna voeihlan nueng” a ti ve a thihnak moe a thohnak tlah ang lak tloek oeh a pum khan khona awm hue tinak amni hue.Jesuh eng “ koeh ni sui,.. ka Pa venna kai hlan nueng, cet noeh kak Taainakhi venna nim mthehkhi” tina hue.Ka Pa venna kai hlue hoh nueng cenamoe kai hlan nueng ni tinakkhi hue(Johan 20).

    Cenamoe Luka khui oeh thlangthawlh pa venna a tinak oehtoe “tuhoeh Paradai na matna ni awm kom” (Luka 23:43) tina hue. Jesuh Amoeh rhoe a thih oeh “Ka Pa kang Muemhla na kut khui oeh ni pe nueng” Luka 23:46 tina hue.Thlang ve a thih oeh a pumsa toe a lonak, Khawsa eng mdek a sehna a awmnak a dawngoeh mdekna ce voei noeh ang muemhla ce ak peekung Khawsa  venna cet hue (Ekkalesia 12:7). Ace a dawngoeh muemhla ak xing ce mdekkhuina amcet noeh, pumsa ak thi doengni mdekkhuina a ceh hue. Lazaruh moe Maangpa ak khuui oeh ang coeina ni hutha hue. Lazaruh ce a thih a mueih oeh Khan kho pha soe Maangpa ce hell huen pha hue(Luka 16:19-31). Ace mueih lorna ni Boipa Jesuh a thih oeh ang Muemhla ce Khan Paradai pha noeh a pumsa ce mdekkhuina ningnikkhi thawlh nu thak hue.

    Ace a dawngoeh Jesuh eng khanna kak cet hlan a tinak ce a pumsa mdekkhan oeh a awm huen ti ngahna noeh, tuhoeh khanna ni awm kom a tinak ce a thih a mueih oeh ang Muemhla Paradai a phanak ak qoel ngahnakna awm hue.

Saturday, June 11, 2016

Baibul ve ikoe ti ngahnak num? Baibul ak yoi ang xoi toe u eng hoetuek oeh a poh num?

Baibul tive Latin awinaBiblia Sacra” ak cim cauk tinak moe ak toina “Biblia” ti usoe, ace ce Koine Greek eng ak awina “Biblia” tinoeh hona soe,a ti ngahnak toe ak cim cauk tinak ni.Baibul tingahnak awilung eng ak thlii ngahnak tak toe “ca-hah, ca-toom(Paper or scroll) tinak ni.

Baibul ve Cakkhyuem 39 moe Cakthai 27 law soe, thlang 40 eng kum 1,600 khui oeh ani yawkna awm hue.Cakkhyuem a hukhueng Malakhi ce 443 B.C oeh yawkna awmnoeh cakthai oehkoe Mathai ve a hukhuengna ani yawkna awmba noeh aning lak ce kum 500 law hue.

Baibul ak Thekboe-khi

    Khawsa eng Baibul ak yoi ang xoi ani thekboe ve ang xiisih ni amni ti tha hue.Ak cuek oeh Khawsa awi ani yawk cuek Cakkyuem Hebru awina moe Cakthai Greek awi oeh ve ak yoi ang xoi thekboenak awmhlan hue, ace ce Khawsa eng ang xiisih tina awm hue.Tuhoeh vemueihna ak yoi ang xoi ani thekboe ve Khawsa eng am mhuetsuem va ni huvoei ti ce khrihcakhi a poeknak ni.

    Ave mueihna ak yoi ang xoi ak thekboe-kung ve Cardinal Caro eng 1244-1248 A.D.oeh ana poh law cuek noeh Latin Vulgate concordance oeh ce ana holona cuek hue.Tuhoeh ni honak Baibul ang xoi ak pohkung toe Stephen Langton, Canterbury oehkoe, England Archbishop eng 1227 A.D. oeh poh soe kum 1382 A.D. oeh Wycliffe Baibul oeh ce hona poehoei hue u. Ace Wycliffe Baibul ce ace mueih ang xoi ak awm cuek Baibul na awm hue.Ace a hu oeh a nim mhloen Baibulkhi ce Wycliffe Baibul amueihna ang xoi poh rhip hue u.

    Hebru Cakkhyuem ve ak yoi ak thekboe-kung toe Judah congpueikung(Jewish rabbi) ani ti u, Mordecai Nathan eng 1448 A.D. oeh ce poh hue. Tuhoeh ni honak ak yoi ve Stephanus ti unoeh anik khue u Robert Estienne eng thekboenak ce 1551 A.D. oeh pohnoeh, Baibul ce 1555 A.D. oeh coosak poehoei hue.Acoeh koe eng ce thlangbaok(English) awina anim mhloen u Geneva Baibul ce ak yoi moe ang xoi ak awmna Stephanus a poh ce hatlakna boeih unoeh 1560 oeh poh hue usoe, ace huna koe Baibul boeih awm ace mueihna ce poh rhipna awm hue.Ave mueihna ak yoi ang xoi ani tekboenak ak cam eng Baibul ak noetkhi a hamna kawpoek laangnak khawyah awm hue.

Ace mueihna ani thekboe oeh ve;
-Baibul khui oehkoe ang xoiboeih, 1,189 lawnoeh, Cakkhyuem oeh 979, moe Cakthai oeh 260 awm hue)
-Baibul pumkhui oeh ak joi 31,102 lawnoeh, Cakkhyuem oeh 23,145 awmnoeh, Cakthai khuioeh 7,957 awm hue.
-Baibul khuioeh ang sangsoeih toe Sam 119 (ak joi 176) awmnoeh, ak toisoeih toe Sam 117(ak joi 2) awm hue.
- Baibul khuioeh ak toi soeih ak joi(Thlangbok Baibul)toe Johan 11:35 moe ang sangsoeih ak joi(Thlangbok Baibul)Esther 8:9 na awm hue.
- Cauk pumhma (Obadiah,Filemon,2 Johan,3 Johan,Jut) toe ang xoi mat doengna awm hue.Ang xoi ak doemsoeih toe Sam 150 ni.


Monday, June 6, 2016

Jesuh eng Balamtung oeh Paradaina tuh oeh ni awm kom a tinak ve, thlang a thih amueih oeh khan pha noeh huvoei aw?(Luka 23:43).

Luka 23: 43, khui oeh Jesuh eng Paradai ...Paradai tive Khankho amni noeh duemnak / Dum huen mat ni , Paradise or Garden na tuh ni awm kom a tinak ve a ti mueihna awm tang hue nih. Ve ve Muemhla lamna koe awiheup ni. Thlang a thih oeh ve a pum doeng ni Khawsa eng Mdek a seh na a awm a dawng oeh mdekna angvoei hue , cenamoe ang Muemhla toe ak peekung Khawsa ven( Paradai)na duem hue. Awirhoelnak (Ecclesiastes) 12:7. Jesuh eng a thih tawm oeh awi a tive " Ka Pa Kang Muemhla na kutkhui oeh ni pe nueng" ti hue Luka 23: 46. Muemhla ce Dekkhuina pum eng amceh puei tha hue tice Khawsa awi eng nim mthehkhi hue. Khuetueih.(Acts) 2:31 oehtoe Hubat Piter engtoe ve mueihna Devit boi a thihnak a kong qoel hue..." A xingnak (soul) ce a thupnak (Hell or grave) na amcehta hue, a pumsa awm saerna amawm hue" ti hue( King James Version).

    Jesuh Paradai na a ceh oeh ce acena amawm poek poek noeh "Khawsa awi ammang ngaikhi a hamna Awithang qoel hue" tice 1 Piter 3: 19 -20 khui oeh ni hu tha hue.

    Ace a dawngoeh Jesuh moe thlangthawlh pa ce a cengheup oeh Paradai ( Nawmnak huen ) oeh matna xum hue nih tice Khawsa awicim Baibul a congpueinak ni.

Thursday, June 2, 2016

Khawsa Thekhanak Ti Ve Ikoe Num? Imueihna num Khawsa Ak Thekhana Ve Mrhenna Amma Awm Hlue?

Khawsa Thekhanak Ti Ve Ikoe Num? Imueihna num Khawsa Ak Thekhana Ve Mrhenna Amma Awm Hlue?


Acoeh ce nimthehkhi vang , thlang a thawlh a hoeihoei moe thekhanakkhi rhenna awm hlue hue, cenamoe Muemhla'm Cim ak the ak khana toe rhenna am awm hlue hue.A u awm Capa ak oet ak thlang toe rhenna awm kom soe toe Muemhla'm Cim oetnak awi ak qoel ak thlang toe tuh oeh niseh , hailam oeh niseh rhentha na amawm hlue hue ( Mathai 12:31-32).Muemhla kawsaersak tive ikoe mueih aw?

     Muemhla'm Cim ak the ak khana tive Baibul Cakthai khui oeh, vekkhi oeh ni hu tha hue (Mathai 12:31-32; Marka 3:28-29; Luka 12:10). Thekhanak tive thlangbaok pa awina toe “blasphemy” tina awmnoeh thlangbaokkhi engve Greek awilung oehkoe ani loh patoeng u ni.Blasphemy Greek awi natoe "blasphemia" ve awilung pakhih -blapto (tingahnak toe ak lembai) moe pheme,( tingahnak toe Awiti, awi qoel).Greek awilung na blasphemia(Noun), blasphemeo(verb)moe blasphemos(adjective)na ani honakkhi ni teok oehtoe , thlang eng ak awiti ,ak awi qoel eng a puei thekha huhsitnak moe a puei ak khan oeh kawnatnak ak pe thekhanak awi a mueihna awm hue. A konglam ce ak ka oeh ni teok lah ve u;

 Khawsa Thekhanak (Blaspheming God)
    Veve Poluh eng Judah thlangkhi anik kaoktoenkhi oehkoe ni."Khawsa'ng ming ce thekhanakna awm hue , I atioeh num ni ti oehtoe nangnikkhi ak cam oehkoe engni" (Rom 2:24).Khawsa thekhanak tioeh ve " Kho amawm noeh aw! ,Ve mueihna ka awm amni hunoeh aw!,Khawsa rhi amawm noeh aw!, Amik cu phlokphlok vik soe!..... " timueih awi eng thekhanak ni. Ace mueihna Poluh eng Khrihca-khi (tamna na ak awmkhi) eng a ni Boi anik rhihcah oehtoe "Khawsa ming moe congpueinak ce thekhanak na amawm hlue hue"( 1 Timote 6:1) ti hue.
    Thlangxing engve Khawsa imueihna num ni thekhanak hlue? Khawsa thekhanak tioeh ve Khawsa awm hue ti ammak cangnakhi" thlangrho engtoe amlung kawkhuina koe eng Khawsa amawm hue ti hue (Sam 14:1). "Khawsa thekhanak a hamna amkha aang noeh, angming msaer noeh, a awmnak huen moe Khan na ak awmkhi thekhanak hamna"(Awiphoe 13:6) awi qoel ni. Veve Khawsa thekhanak ni.

 Khrih Thekhanak (Blaspheming Christ)
     Khrih thekhanak tioeh ve Mathai 27:39 khui oehkoe thlangbaok awina toe "reviled him"(KJV), "railed on him"(ASV) moe "insults at him"(NIV) oehkoe khi ve Greek awina toe " blasphemeo" ti ni. A veve Khrih Banlamtung oeh angtai oeh ani thekhanak ni.Jesuh Banlamtung oeh angtai oeh " Baek-im xe noeh angheup thum oeh ak coeng hlue (cf.Johan 2:19) eng cu namoeh moe namoeh thongrhu: Khawsa caana na awm oehtoe Banlamtung oehkoe eng xumlo " (Mat.27:40) ti unoeh thekhana hue u. Ave mueihna Khrih thekhanak ve Baibul khui oeh khawyahna ni hu tha hue.

 Muemhla’m CimThekhanak (Blaspheming the Holy Spirit)
     Jesuh eng tinoeh "Thlang a thawlh a hoeihoei moe thekhanakkhi rhenna awm hlue hue, cenamoe Muemhla'm Cim ak the ak khana toe rhenna amawm hlue hue"(Mat.12:31). "Muemhla'm Cim ak oet ak the ak khana ak thlang toe rhenna amawm hlue hue"(12:32) ti hue.
    Acoehtoe Khrih moe Muemhla ve Khawsa na awm hue nih (Johan 1:1; Khuetueih. 5:3, 4), cenamoe Jesuh Khrih nak oeh Muemhla ve ak tuungna qiikchah ham huvoei aw?
    Khrih ak awithang ning yaksimnak a hamna Muemhla’m Cim bibinak ve ak tuungna awm hue. Ace Muemhla bibinak ce Pentikos ang heup oeh phalaw soe thlang khawyah eng Khrih ce ani Boipa moe hulkungna cangna unoeh thawlhkhui oehkoe eng loeihnak hu hue u(Khuetueih. 2). Ace ce Muemhla'm Cim a bibinak ak cam oehkoe eng ni(Mat.12:28).
    Khawsa a Capa Jesuh Khrih a thongnak awithang ning yaksimnak a hamna toe Muemhla Cim a bibinak ngah hue. Muemhla bibinak kaa natoe u engawm amya hlue sim hue. Ace ce ni Boipa Jesuh Khrih engtoe " ka ceh oehtoe nani venna congpueikung tueilaw hlue hue nueng a ti hue(Johan 14:15). A ce Muemhla Cim eng a hoeihoei ni cong lopueikhi kom ti hue( Johan 14:25-27).Muemhla eng ce nani thawlhkhi ni sim losakkhi kom,anih engce kai a konglam qoel lo kom, thlang doengna nani awmnakkhi ni sim losakkhi kom ti hue(Johan 15:26; 16:8-9;13).Ace Muemhla Cim a congpueinak koeh ni do oehtoe Muemhla ak the ak khanaa ak thlangna ni awm hue. Khawsa awithang amning yasim noeh angrhuixingnak amni pang hlue hue. Ace ni Muemhla thekhanak ti toe.

Thekhanak (Blasphemy) mrhenthana ak awm aw?

     Thawlh a hoeihoei ve mrhen thana awm hue. Poluh engtoe tinoeh "Kaa ve ak thekhana-kung,ak phepphoeikung moe laembai ak pe-kungna awm moe nueng kak khan oeh a lungnak phasak hue,iatioeh num niti oehtoe kaa ve amoeh amak cangna moe ak hoerkungna awm nueng" ( 1Timote 1:13) ti hue.Poluh ve Khrih Jesuh ak phepphoeikung ni (Khuetueih. 9:4 ,5).Jesuh ce phepphoei hamna a cehnak lamna Jesuh moe xum hue nih,cenamoe Jesuh moe a ningxum khoen oehtoe " thonoeh Baptisma hulah na thawlhnak (Khrih a phepphoeinakkhi, a thekhanakkhi...) khi boeih cahsak kom" ( Hubat 22:16) ti hue. Avoehve Khrih ak thekhana rhenna awm hue tice ni hu tha hue.
    Awithanglaek khui oeh Khrih ak the khana Piter a kong ve ni hu tha hue. Piter ve Jesuh a hubat ni, na thihnak oeh thi kong tina teptep noeh a tuem a pha lo tang oehtoe Jesuh ce thumvoei khong hue (Marka 14:71-72), cenamoe rhennak hu noeh thlangkhi thaa anik pe-khikungna awm hue (Luka 22:31-32).Ni thawlhnak nik phoe oehtoe amoeh ce uepawmnoeh ni thawlhnak rhen hamna thlang doengna awmnoeh, amni doengnak anim cimsakkhina awm hue( 1 Johan 1:9).
    Cenamoe Muemhla ak thekhana ak thlang toe rhenna amawm hlue hue tice Khawsa awi khui oeh ni hu hue.Muemhla’m cim ce Khawsa awitak ang phoeisakkungna awm hue (2 Sam. 23:2; Johan 15:26; 16:13; Efisa. 6:17; 2 Piter. 1:21). Muemhla a bibinak ak cam engni Khawsa awitak xingnak awi, thongnak awi, ning yaksim hue. Amoeh ve koeh ni do noeh ni thehkhanak oehtoe rhenna amni awm hlue tha hue, tuh oeh moe hailam doena (Mat.12:32) rhena amawm hlue tha rhoe hue tinak ni. Marka engtoe a veve angrhui thawlh ni (Marka 3:29) ti hue.Ace ce imueih a thawlh tak num? Khawsa awithang ani thongnakkhi koehnik cangnak ni. Muemhla simsaknak koeh ni do noeh Khawsa awi koehnik cangnak oehtoe koeh cangnak thawlh ve imueih na yawm amnim rhen hlue khi tha hue.

    Thawlh a hoeihoei mrhen thana awm hue , cenamoe Muemthla'm cim a bibinak thekha na noeh Khawsa awithang ani thongnakkhi, na thawlh a nimrhennakkhi moe  Jesuh na Boipa moe na thongkung a hamna koehnak cangnak thawlh toe imueih konna yawm rhen thana amawm hue. Sam 74:18; Isa. 52:5; Rom 2:24; Awip. 13:1, 6; 16:9, 11, 21.

Jesuh a Banlamtung Oeh ang Rhik INRI ve Ikoe a Ti Ngahnak aw?

Jesuh a Banlamtung Oeh ang Rhik INRI ve Ikoe a Ti Ngahnak aw?

    INRI ve Latin awilung ak toi ni.  IESVS·NAZARENVS·REX·IVDΓ†ORVM (Iesus Nazarenus, Rex Iudaeorum), English awina "Jesus the Nazarene (Galilean), King of the Jews (Judeans) (Nazaret Zisuh Judah Bawi".  Greek awilung natoe Ἰησοῦς ὁ Να΢ωραῖος ὁ βασιλΡὺς Ο„αΏΆΞ½ Ἰουδαίων (Iesous ho Nazoraios ho Basileus ton Ioudaion) Awithanglaek Johan19:19 (John 19:19). Mathai khui oehtoe (Mathai 27:37), "This is Jesus, the King of the Jews"(Veve Zisuh, Judah khi Bawi ni); Mak khui oehtoe (Mak 15:26), "The King of the Jews"(Judah khi Bawi ni); moe Luk khui oehtoe (Luk 23:38), "This is the King of the Jews.Veve Judah khi Bawi ni" ti hue.
     Ve ak kai oehkoe Greek, Hebrew moe Latin awilungna ce Banlamtung oeh rhikna awm hue:
Latin awi    ... IESUS NAZARENVS REX IVDAEORVM (INRI)
Greek awi   ...IΓ©sous o NazΓ³raios o Basileus tΓ³n IoudaiΓ³n (INBI)
Hebrew awi  ...Χ–ֶΧ” Χ”Χ•ּא Χ™ֵΧ©ׁΧ•ּΧ’ַ Χžֶלֶךְ Χ”ַΧ™ְּΧ”Χ•ּΧ“ִים
Greek awi.....IHΞ£OYΞ£ O NAZΞ©RAIOΞ£ O ΒΑΣΙΛEYΞ£ ΀ΩΝ ΞͺΟΞ₯ΔΑΙΩN
Latin awi..... IESVS NAZARENVS REX IVDAEORUM

Hebrew awi....Χ™Χ©Χ•Χ’ Χ”Χ Χ¦Χ¨Χ™ ΧžΧœΧš Χ”יהדים
Ve Nasenrhoi A Laa Sak A Laek Rhoe Mah 

Ikoe mueihna num Laa ani sak tha hue ti ce teok lor lah ani laa sak rhoe nik ko ni biikhi hue. Pa Khawsa eng yawkdonak ni perhoi seh. 



Saturday, May 28, 2016

Hubatkhi Ikoe Mueihna Num Ani Thih U?

Hubatkhi Ikoe Mueihna Num Ani Thih U? 

Mdekkhan thongkung Jesuh eng a hubatkhi 12 nik teukkhi noeh Amoeh ce Banlamtung (cross) oeh tai hue. Ace a hubatkhi 12 ve ikoe mueihna num ani thih u ti ve Baibul eng ang coeina amqoel kang hue. Baibul eng anim mthehkhi toe Jesuh ak yoikung Judah Iscariot moe Zebedee a capa Jem, A.D. 44 oeh Herot boi eng him hue (Khuetueihkhi Bibi12:2). Hubatkhi ani thihnak konglam Cakhyuem moe khuuikhing, Khrihca lammakhi awi moe awika ani na khoem oeh ni huh toe ak kai oehkoe mueihna ni.

A Hubatkhi ve ani konglam khuuikhing ni teok oehtoe thihdo oeh ak thi Johan ti kana toe ak chang amni hu hue. Ace mueihna ani thihnak toe ani Boipa thihnak oehkoe eng a thoh tlahnak ce dueih peui unoeh khong hamna amma ni ngahnak a dawngoeh ni. 

• Simon /Simon-Piter: Jesuh a hubat Piter, Roman Catholic(R.C) baeknak eng R.C baeknak am dueihkung ni ani ti moe pope ak cuek ni ani ti ce Rom rham Nero boi eng a uk hui oeh Sai oeh thi hue. Khuuikhing anik qoelnak oehtoe Piter eng ve ka Boipa (Jesuh) a thih a mueihna thih hamna amtlak hue nueng a ti a dawngoeh ak chutlingna ni tai u tinoeh ak thoeh a mueihna ak chutlingna taina awm hue. 

• Andrew: Andrew ce kum 1500 huma oeh Khrihca khuukhing ak simkung Dorman Newman engtoe Piter a Napa Andrew ve Greek rham Khotlak tungna koe Patras kho na ce A.D. 69 oeh cet soe Rom rham a xamca Aegeates moe baeknaak kong oeh oet rhu hue nih. Aegeates eng Andrew ce Khrihca phung ak khongnaak a hamna caana hue. Ace mueihna Khrihca phung a nol oehtoe lung eng khong matna amom hlue hue. Ace mueihna a poh ce Andrew eng Khrihca phung amma nol a dawngoeh rhui eng pin unoeh baop usoe nat ang ueh hui oeh Banlamtung oeh tai usoe a thih hlan oeh khawrhuet khuikha hue. Ace mueihna ani him hlan oeh Andrew ve heup hih awithang qoel noeh awm hue.

• Jem : Zebedee a capa Jem ve Khuetueihkhi bibi 12:1-19 khui oeh ni huh oehtoe mrhal (cimca ang sang) eng him hue u ti hue. Judea rham ukkung ak thai anik tueh u, Herot Agripa eng Rom rham uknaak khui oehkoe Khrihcakhi phepphoeinaak ce xuinoeh hubat Jem ce him hue. Ace mueihna Hubat Jem a him oeh ce thlang pak-hih rhoi awm a ning heu-awi oeh tluehna awm hue. 

• Johan: Johan ve phepphoeinak, khuikhatnak ang ueh soeih matna awmnoeh, Aam ang xoi oeh ce situi tloksak unoeh ace Situi ang tlok aamkhuina chan hue u. Khawsa bi binak ak cam eng kawpoekkuei soeihna anih ce Situi ang tlok khuina koe eng loeih law hue. Ace huna ce Patmos tuikutna ce thong thla hue u. Ace hui oeh Khawsa eng mangdannak a paek a dawngoeh Awiphoe ce yawk hue. A coeh koe eng ak conlo ce Asia Minor ani ti u, tuh oeh Turkey ni tina ce cet hue. Anih doeng toe a hubat khui oeh Sai oeh amcetnoeh ngaih-rhep caa eng A.D 100 kum huma oeh thi hue.

• Filip: Jesuh a hubat ak cuek Filip ve Asia rhamna awithang qoelna (missionary) awm hue. Ijip rham Heliopolis khonu na cet soe mtu unoeh thong khuina anik thlak ce A.D 54 oeh tai hue u. 

• Bartholomai: Bartholomai, Nathanael ani ti ve Turkey, Armenia rham (countries) khawyah oeh Khawsa awithang qoel hue ti hue u. India rhamna ak cangnaakhi a hamna Awithanglaek Mathai ce anik awina nim mhloen paekkhi hue. Anih ce kut seh thaem ak baek thlang mat eng baop plak cannoeh Barthomai ce tai hue. Ak chang eng ani ti oehtoe anih ce ang heu-awi oeh ni anik tluek u ti hue u. 

• Thomas: Hubat Thomas ve Syria rham,  Greek rham moe India rham doena Khawsa awithang qoel hue. Ace mueihna Khawsa awithang ak qoelnaak India rhamna baeknak xuikung eng ak koso soe hlaeng eng chuh mat hue.

• Mathai: Sumthaem coikung Mathai ve awikana anina tinaak oehtoe Ethiopia rhamna Khawsa awithang qoel (missionary) na a cehnaakna sai oeh cet hue. Mathai ve acena Awithang ak qoelnakna ukkung boi Hertacus ak thlang tueih eng a hulamna koe eng cimca ang sang eng chuh mat hue ti hue u. 

• Jem: Alphaeus a capa Jem ve Foxe eng a ti oehtoe, Jem ve Jerusalem khrihca baeknak a xamca matna tuehna awmnoeh hubat khui oeh hubat Johan ti kana toe a xinglu ang sang soeih matna awm hue. Jem ve Jesuh Khrih ak cangnak ammak khong a dawngoeh Tempoen sona koe eng khong hue u. Anih ve a kum 94 tluk oeh veuk ak pai u, lung eng khong unoeh ani phepphoei coengoeh ang heu-awi oeh rherna awm hue. 

• Thaddaeus: Thaddaeus ani ti u, Lebbaeus, Judas, Jude: ve khuuikhing anik qoelnak oehtoe Edessa kho, Turkey moe Greek khonu ani ti u oeh ce A.D 72 oeh taina awm hue. Anih ve Armenia rham, Syria rham, moe Persia rham doena Khawsa awithang qoel hue. 

• Simon: Kanan thlang Simon ve Afrika rham khotlak lam tungna Mauritania kho oeh moe England rhamna 
 Khawsa awithang ak qoelnakna A.D 74 oeh taina awm hue. 

• Judas Iscariot: Judas Iscariot ve toe Mathai 27:3-6 khui oeh ni huh a mueihna a hubat khui oeh a Boipa ak yoikung moe ak thi ma cuekna awm hue. Ace a Boipa a yoih phu ce peecang 30 ce Tempoen khui oeh khong huet hue tinoeh Mathai eng qoel hue. Khuetueihkhi bibi 1:15-20 khui oeh ni huh oehtoe anih ce a Boipa a yoih phu eng mdek thlaa noeh ace mdek huen oeh ce thi soe ang mingna ce Aceldama tingahnak toe "thi huen" ti unoeh khue hue u. Anih ve toe Sai oeh ak cet amni noeh a Boipa ak khongnak ak cam eng amoeh moe amoeh ak thina awm hue. 

• Matthias: Matthias ve Jesuh eng ak tueh a hubat tak toe amni noeh Hubat 
Judas Iscariot ang yuengna anik tuehna awm hue. Anih ve lung eng khong unoeh ang hue-awi oeh rher hue u. 

• Poluh: Jesuh eng a xing hui oeh ak tueh hubat tak toe amni noeh, hubat a hamna Khawsa eng ak tueh va ni huvoei ani ti Poluh ve lung eng khong u noeh ang hue-awi oeh rher hue u. Anih ve Rom rham Nero boi eng a uk hui  A.D. 67 oeh ni ani him hue u. 

Wednesday, May 18, 2016

A rhui paxa ak lo ti ve ikoe mueih a tengtoeng num? (Sam 144:9).Kutyung paxa ti ngahnak num?

A rhui paxa ak lo ti ve ikoe mueih a tengtoeng num? (Sam 144:9).Kutyung paxa ti ngahnak num?


Khawsa awi Baibul ve a long a lam mahna awm noeh ammang yasim a hamna tluknaak doe pha puei tha hue. Ace a dawngoeh Khawsa awi eng a ti ve ikoe num a ngahnak ti ce a hu a hai a thoep ngah hue. 

Khawsa awi Baibul Sam 144:9 khui oehkoe a rhui paxa a ti ngahnak ve kutyung paxa ak lo, kut boeih eng nim mkueihcah u a ti ngahnak amni noeh Judahkhi eng anina honak a rhui paxa ak lo tengtoeng eng mkueihcah hlue tingahnak ni.Ve Samkhui oehkoe a rhui paxa ak lo ve peexa (10 pe) tlukna a dueng sang hue. Judahkhi eng a ni honak ve tengtoeng ak chang chang awmnoeh a rhui 2, 4, 6, 10, 14, 16,… tinoeh a rhui ve khawyah ak lookhi awm om hue. Baibul khui oeh tengtoeng ni huhnakkhi toe;1 Samuel 10:5; 2 Samuel 6:5; 1 Boikhi 10:12; Isaiah 5:12, 14:11; Amos 5:23, 6:5; Sam 33:2, 57:8, 71:22, 81:2 , 92:3, 108:2, 144:9, 150:3; Nehemiah 12:27; 1 Chonnoernak 13:8, 15:16, 15:20, 15:28, 16:5, 25:1, 25:6; 2 Chonnoernak 5:12, 9:11, 20:28, 29:25, a culumna 27 ni hu tha hue.  




Tuesday, May 17, 2016

Jepthah eng Khawsa venna ak awikam a mueihna a caanu ce hueihhlurnakna pe tangnoeh aw?(Awicekkungkhi 11:29-40)

Jepthah eng Khawsa venna ak awikam a mueihna a caanu ce hueihhlurnakna pe tangnoeh aw?(Awicekkungkhi 11:29-40)

    Jepthah eng ni xuikhi soe Israel thlangkhi eng Ammon thlangkhi ce khaw kum khawrhuet oeh anang kap rhu hue u. Kutoet oehtoe Jepthah eng a rhal Ammon thlangkhi ani noengnakkhi a hamna Khawsa venna ce ve mueihna awikamnak poh hue. Jepthah eng tinoeh,“Ammon thlangkhi ka kutkhui oeh nani paek oehtoe, Ammon thlangkhi noengnoeh kanghlat oeh kak chomkaeng oeh a ii mueih eng awm aninak dolo ce Boipa nang a ham na awmnoeh, hueihhlurnakna hona kong nueng”(11:30,31). Ace mueihna awi a kam coengoeh rhal tuk soe Boipa eng Jepthah a kutkhui oeh ce a rhal pe soe Ammon thlangkhi ni noengkhi hue. Ace a rhalkhi ak noeng ang voei lo ce a im chomkaeng oeh a Caanu a taktuen(mat doengca a caanak) eng ak chomkaeng oeh ana do law hue.  Ace a caanu matdoeng a taak eng Khawsa venna ak awikam a mueihna hueihhlurnak ak poh tang aw?

    Jepthah eng ka rhal nani noengsak oehtoe kangvoei oeh ka im chomkaeng oeh aninak dolo eng na hai oeh hueihhlurnak poh kong tinoeh Khawsa hai oeh awi ana kam law hue. Cenamoe soenum Khawsa awi Baibul khui oeh ni huh oehtoe “Nani Caakhi ce hueihhlurnak a hamna koeh pe u (Levitikas 18:21)” ti hue.Ace mueihna a awm oehtoe Jepthah eng Khawsa hai oeh ak awikam a mueihna ak poh aw, ikoe mueihna num a poh hue ak awikam ce? A caanu ak xing pumna maa khui oeh ak phuum tang huvoei aw? Ammak phuum oehtoe Khawsa hai oeh awi a kamnak ve ikoe mueihna a poh?

    Flavius Josephus, Judah khuuikhing simkung moe ak yawkkung eng toe A.D 100 kum huhai oeh khuuikhing ana yawk lawnoeh Jepthah eng a caanu ce Khawsa hai oeh ak xing pumna hueihhlurnakna ana poh law hue ti hue. Josephus eng ace mueihna a tive, Torah(Mosi ak cauk pumhma ce Torah ti hue u) moe ammang rhumpoengnak moe Khawsa eng ammang haatlaknak kawih ni ti ce amqoel hue. Josephus a huna A.D 150 a huma oeh Judah thlang psuedo-Philo ani ti u, Biblical Antiquities cauk ak yawkkung eng awm Jepthah eng a caanu ce Israel thlangkhui oeh ak thlor ham thlang ama huh a dawngoeh hueihhlurna (olah= Hebru awina hueihhlurnak) hona hue ana ti hue. Judahkhi ak cauk Talmud eng awm Josephus ak awi ti ce anang hatlakna hue. Judahkhi ak khuui oehtoe Jepthah ve a Phinehas oeh khawsoeih binak oehkoe eng hoerna awm hue ana ti hue u. Judahkhi ak khuui oehtoe Jepthah ve thihnak chesoeih oeh a vuenkhi kheh hlak hlak noeh thi hue. Acoeh koe eng cutnoeh Phinehes oeh ce Muemhla eng bae law hue ana ti hue u.

    Baibul khui oeh ni huh a mueihna ace mueihna Khawsa ang haa amma tlak oehtoe anik khan oeh saernak anang sutlaw khoei hue. Cenamoe Jepthah ak khan oehtoe ace mueih ce ampha hue. Mosi eng Khawsa awi koengngai noeh lungnu khui oehkoe eng tui ak colonak a hamna lungnu ce ak boh a dawngoeh Khawsa awikamnak ram amni phasak hluekhi hue(Deut. 32:50-52; Number 20:1-13). Devit eng Besibah a yunak a ngah a dawngoeh Uriah ce him soe ani capa ce thi hue(2 Samuel 12:1-23). Cenamoe Jepthah toe a Caanu ak xing pumna hueihhlurnakna a honak tang oehtoe ikoe awm ak khan oeh kueinak a pha kaana haihlaamnak hu hue.
     Ve Jepthah eng a caanu hamna awi a kam ve Talmud khui oehtoe amcoei hue. Jepthah ak awikamnak ve ang yuengna mat mat paekna awmnoeh Khawsa hai oeh do pena awmnoeh laek aw tinoeh tive poeknak awm hue (Levitikas 27:2-7). Ace mueihna Jepthah eng a Caanu ce ang yuengna thaem amma poh oehtoe Khawsa hai oeh ak awikam a mueihna Khawsa baekim cimkhui oeh bi ak bi hamna khawsoeih a mueihna (like priest) awm huvoei soe (Levitikas 27:8). Ak xingna hueihhlurnakna a him amni noeh Khawsa hamna a haengna awm hue. Ace mueihna a haeng a dawngoeh va taak kana a xingkhui oeh a Caanu a taakchuen eng a awm hlue a poek oeh Jepthah ak kawsaetnakna awm hue.
      Awicekkungkhi(Judges) cauk eng ve ang coeina “Jepthah eng a Caanu ce Khawsa hai oeh awi a kam a mueihna ak xing pumna hhueihhlurna hue, amma ni oehtoe ang yuengna thaem hona hue, ammani  oehtoe Baekim oeh bi ak bi hamna awm hue tinoeh ang coeina amqoel hue(Awicek.11:39). Judah thlangcueikhi Rabbi David Kimchi( Radak ani ti u, 1157-1236 C.E.), Rabbi Levi ben Gershom(Ralbag ani ti u, 1288-1344) moe Rabbi Yitzchak ben Yehudah (Abarbanel ani ti u,1437- 1508) khi eng Jepthah ak awi ani qoel coeinak oehtoe,“Ka im chomkaeng oeh aning xumpuei hamna ikoe awm a lona a tlak oehtoe --- Boipa hamna awmnoeh ka hamna hueihhlurnak  hlue ni” a tingahnak toe “hueihhlurnak thing ak khan oeh phum hlue tinak amni noeh Khawsa hamna haeng paek tingahnak ni. Cenamoe hueihhlurnak hamna ak tueng (rhamsa, khyinkhyum) ani oehtoe hueihhlurnakna honak hamna awm hue. Ave Jepthah a caanu kong oeh ning yaksim ham toe Jepthah eng ve a caanu a him tinak amni hue. Ikoe ti soenum ni ti oehtoe Jepthah a caanu ve thlangxingna a awm a dawngoeh hueihhlurnakna amtueng hue ti ce coei hue.
      Jepthah eng ak awikamnak am sutnak a hamna a caanu ce Khawsa hamna haeng hue. Haeng hue, Khawsa hamna hloep pe hue tinak ve ak xingna maa khui oeh phumnoeh him tinak amni hue. Ace ce Phyllis Trible eng toe “thlangcim khuikhatnak hunoeh ak xingna thih” ti hue. A ti ngahnak toe xing vik loei soe thlangxing lamtung oehkoe a nupa moe a puei a pookhi eng amma ni huh hlue voel tingahnak ni. Jepthah a caanu ce Nula cim thlang mat ang dueih huen oehkoe eng ve mdekkhan khawsaknak oehkoe eng koeh huh hlue voel ti noeh Adin Steinsaltz eng toe, “khuikhatnak, phepphoeinak toe amni hue. A xing ak puei oeh Nula cimna a awm hlue oem ce ni” ti hue. Ave ning ngah oehtoe Jepthah a caanu ve Shiloh baekim oeh Khawsa hamna hoepna awm hue, Samuel ce a nu Hannah eng Khawsa hamna a hoep pe a mueihna (1Samuel 1:22-28). Ak yoi 28 khui oehtoe Samuel ve Khawsa hamna hloepnak ni huh moe Jepthah a kong ni huh oeh ve Jepthah eng a caanu a hueihhlurnak a hamna a him tinak amni noeh Khawsa hamna aam hloep pe, a hoep pe soe xing ak puei oeh va taaknak moe a pueikhi a awm a mueihna naom lor noeh a ngahna amawm hlue tha hue tinak ni.
    Jepthah a konglam a boetnak lam oehtoe ak awikam a mueihna a caanu ce a pohnak a konglam ce ni huh tha toe,“Anih ce pa simhlan rhoe hue. Ace a dawngoeh Israel thlangkhi eng Israel Nula xiikhi kum tuekuem oeh ani xip hlue ce ani thuum a mueihna ak awmlo ce, kumoet oeh huepphli, Gilead thlang Jepthah a caanu simpoenak(Letannot = tingahnak toe simpoenak, mat a konglam tengnak, thlang mat ngaknak a konglam qoelnak , Awicek. 5:11) hamna xip hoeih hoeih hue u(Awicek. 11:39-40).Baibul anim mhloen ak changkhi oeh ni teok oehtoe a “caanu hamna kawsae” hue, “Simnak poe hue” tinoeh ni hu hue. Ace mueihna ani simpoe a dawngoeh  Rabbi David Kimchi (Radak) moe  Yitzchak ben Yehudah (Abarbanel) engtoe “ Israel caanukhi eng kumoet oeh huepphli khui oeh anih(Jepthah a Caanu) ce awi ak ti pe hamna moe ak hloep(console) hamna cet hoeih hoeih hue u” ti hue nih. Ace mueihna ceh hoeih hoeih unoeh hloepnak awi moe bae a laakhi mtheh hamna ni ceh oehtoe Jepthah a caanu ce amthi noeh xing hue ti ce ang coeina ni sim tha hue.

       Baibul chang oeh Jepthah a kong ak qoelnak ni huh toe, Acoeh ce Boipa eng Jerubbaal, Bedan, Jepthah moe Samuel khi ce na kaengsam oehkoe na rhal khui oehkoe eng anik loersak a hamna moe anik awmpuei hamna tueilaw hlue nueng (1Samuel 12:11). Ang hihnak oehtoe cakthai khui oeh ni. Hebru khui oeh ni huh oeh Jepthah ve qihchah tueng thlangkhi ang lak oeh matna thuum hue: Gideon, Barak, Samson, Devit, Samuel moe ak changkhi cangnak lam oeh ueppangnak ak awmkhi “cangnak eng ram ce hul noeh, doengnak phasak noeh, awikamnak ce ta noeh, Samthuem am khaa ce sitsak noeh, Maa ce thihsak noeh, cimca pala oehkoe eng loersak noeh, thaa ammak ta eng ak thamah ce noeng noeh, rhal tuknak oeh thamah soeih noeh, rham chang am ceemkhi ce ni censakkhi kanglak hue(hebru 11:33-34).Ace mueih tlukna Jepthah a kong ve Samuel moe Hebru khui oeh ni huh oehtoe Jepthah ve a caanu hueihhlurnak hamna amhim noeh Khawsa hamna a hoeppe na awmnoeh a kum ang rhui va taak kana awm hlue oem hue ti ce ni hu hue. Judah thlang qoelcoeinak ak yawkkung mat engtoe, “Jepthah a caanu ve hueihhlurnakna a him amni noeh va a taak hamna kaang peena awmnoeh a xing a sak oeh va taak kaana a awm hamna Khawsa venna a pa eng ak awikam a mueihna”  ti hue(Solomon,p.21). Ace a dawngoeh Jepthah a caanu ve hueihhlurnak hamna ak phuum amni noeh Khawsa hamna ak xingna a paekna awm hue.

Tuesday, May 10, 2016

Khawsa eng Thlangxing ve vuet eng ikoe ti soe a seh aw?

Khawsa eng Thlangxing ve vuet eng ikoe ti soe a seh aw?

       Khawsa eng thlangxing a sehnak a konglam ni poek oeh kawpoekna kuei chim hue. Ikoe mueihna awm soe khyin changkhi, tuisu rhamsa moe khyin ak khyum changkhi a mueihna koeh sep noeh Khawsa eng thlangxing doeng doeng toe mdek naeng,or vuet,or peuivuet cu hona noeh ak sep huvoei aw?
      Thlang ve mdek naeng, peuivuet oehkoe eng sep hue. "Acoeh Boipa Khawsa eng thlang ce Mdek oehkoe vuet eng sep hue" (Gen. 2:7) ti ve Khawsa awi eng thlang a sepnak cuek ak phoenak ni. "Na hamna ce vuet"(Gen. 3:19) a ti ve Khawsa eng thlang vuet oehkoe eng sep hue ti ce ang dangsaknakna awm hue. Sam ak yawkkung engtoe, “Ace a dawngoeh Anih eng ce imueihna num ningnikkhi ce sehna ni awm ti ce sim hue, mdek naengna ni awm uce sim boeih hue" (Sam 103:14) ti hue.
       Khawsa eng thlang a seh cuek ve Hebru awina Adam ni. Ace Adam ti ming ve Hebru awi Adamah oehkoe eng law noeh a ti ngahnak toe "peuivuet, mdek noei, mdek naeng, vuet, mdek, deklai, ak thiim(red)" ti ngahnak ni, ace ce Genesis 2:7 oehtoe "ground" ti noeh thlangbaok awina mhloen hue u. Ace mueihna awm soe "Adam" tii ang ming rhoe oeh mah Khawsa eng mdeklai, Vuet, mdek naeng oehkoe eng a seh ni ti ce ang coeina ni sim tha hue. Poluh eng awm 1 Korin 15:47 khui oeh, "Thlang ak cuek ve mdek oehkoe eng ni, vuet oehkoe eng seh ni" ti hue. Acoeh toe ikoe ti soe thlang ve mdek naeng, vuet a seh?
        Ace thlang (Adam) a seh coeng oeh Khawsa eng ana seh loma “tuisu rhamsa, khyin ak khyumkhi"(Genesis 1:21-25) boeih ce pungtai noeh Khawsa kut sehkhi boeih ce uk hamna Adam a kut oeh pe hue (Genesis 1:28). Mdekkhan oeh koe khyin ak khyum,tui khuina ak awm nga moe khyinkhi boeih, tlangna(qongna) ak pla rhamsa: chuca, phaca, phom ak kaei moe ak rhir ang xoi boeih uk hamna Adam a kut khui oeh pe hue( Genesis 1:29).Ace doeng amkhoek noeh qongna ak awm thingkhu rho hahkhi moe aok a aa boeih ce Adam eng a uk a hamna Khawsa eng a kut khan oeh pe hue(Genesis 1:30). Ace a dawngoeh Khawsa a kut sehkhi chuca, phaca, thing, rho, an, moe a hoei ang mingkhi ce Adam eng a ni suikhi (ming ani paekkhi) hue (Genesis 2:19-20). Ace ce a hoei boeih ang lak oeh Adam ve ukkung boina Khawsa eng khawmdek khan oeh a taak hamna a ngah a dawngoeh ni.

        Khawsa eng Adam seh hamna ang caanak rhoe oeh ve mdekkhan oehkoe a seh thaemkhi uk hamna ni. Genesis 1:24-25 khui oeh ni teok oehtoe Khawsa eng a seh thaemkhi, khyin ak khyumkhi , tuisu rhamsa khi boeih ce pungtai u seh a ti coeng oeh, Genesis 1:26 oehtoe ace a sehkhi boeih ak uk hamna thlang ni sep useh ti hue. Ace mueihna thlang a seh coengoeh pungtai noeh a hoei boeih uk (rule over)hamna Adam a kut oeh pe hue(Genesis 1:28).

       Khawsa eng Mdek khan oehkoe a kut sehkhi uk sak hamna ang caa a dawngoeh a uk hluekhi boeih seh pe noeh, a sehkhi boeih ang lak oeh ak hlueng ak tai soeihna a poek thlang Adam ce a uk hlue mdek naeng, vuet ce a sehna awm hue. Mdek oehkoe mdek naeng, vuetna a awm a dawngoeh mdekkhan oeh ak awmkhi boeih ce uk hamna Khawsa ang caanak rhoe ni. Ace a dawngoeh Khawsa eng Adam ve vuet a sehna awm hue.

Friday, May 6, 2016

Theology tive ikoe num? Imueihna num ni thekboe hlue tha hue?

Theology Thekboenak Konglam

Thekboenak 
    Awitung“Theology” tive ii num ti ni sui lamma lahve u. Theology tive Greek awilung ‘theos’ ‘Khawsa’ moe ‘logia’ ‘Awi’ ti oehkoe’ng ak lo ni. A tingahnak toe Khawsa’eng thlangxing aven oeh amoeh moe amoeh angdangnak “Khawsa Awi” tinak ni. Khawsa awi (Theology) oeh ve thekboenak a lam lamna awm hue. 
    Ve Khawsa awi (theology) amni thekboe thanoeh amning yaksimnak ak cam oehkoe eng Khawsa awi amning yaksim doeng amkhoek noeh khrihca bu mat moe mat anglak oeh yakrhu thawlhnak da hue. Voeh ve theology a konglam a culumna qoelna amawm hlue noeh, theology ang ming moe a tingahnak doengca ce taina awmhlue hue.Ace Theology a konglam khive akka lam oehkoe mueihna ni teok lah ve u;

I.Biblical Theology-Baibul Lam Oehkoe Theology
(A) Old Testament Theology: Baibul Cakkhyuem lam oehkoe Khawsa’k awi tive 6 na thekboe thana awm hue.

(a) Edenic Era- Khawsa eng thlang a sehnak cuek Eden dum a huma a konglam Khawsa awi congnak ni.


(b) Noahic Era-Khawsa eng M’dek tui eng qoi soe Noah imkhui kho a loernak konglam ni.


(c) Patriarchal Era – (Paxamkhi) Abram (Abraham), Isaak moe Jakop a konglam congnak ni.


(d) Mosaic Era – Mosi a konglam moe Mosi honak eng Khawsa bi binak a konglam congnak ni.


(e) Monarchial Era – Veve uknak lamoeh koe a konglam congnak ni. (Israel caakhi ukkung a xamkhi(Devit boi, Solomon boi,…) a konglam moe ace hui oehkoe Khawsa bi binak congnak ni.
(f)Prophetic Era – Tawnghakhi (Jeremia, Isaiah, Danel,…) a bi binak moe Khawsa eng imueihna bi a bi tinak a konglam congnak ni.Tawnghakhi a konglam ve Tawngha ak tuungkhi(Major Prophets) moe Tawngha qemkhi(Minor Prophets) tinoeh congnak ta hue u.

(B) New Testament Theology: Baibul cakthai lamoeh Khawsa’k awi a konglam congnak ve 8 na thek boe thana awm hue.Acekkhi ang ming ce ni teok lah ve u.

(a) Synoptics Gospel – Synoptics tingahnak toe ani huh angmueihkhi tinak ni. Mathai ,Luka moe Marka khive Jesuh a konglam ani teng oeh ani huh angmueih a dongoeh Synoptics ani ti u ni.


(b)Acts (Khuetueihkhi Bibinak)- Jesuh a hubatkhi moe Jesuh thi noeh a thoh khoen oeh ak cangnakhi a xingnak, Khawsa ani bokbaeknak a konglam congnak ni.


(c)James (Jem) – Jem eng Khawsa awithang a huhnak moe a cong pueinak a konglam ni hu tha hue.


(d)Paul (Poluh) – Cakthai oeh ca rhik ak doem soeih toe Poluh ak ca rhik ni. Poluh eng Jesuh a hubat a niinak ak cam eng imueihna ang ueh, imueihna a xing, imueihna bi binoeh khrihcakhi anim coeikhi tinak a konglam ni hutha hue.
(e) Hebrew (Hebru)- Hebru khrihcakhi eng imueihna ani khawsaknak , ani bi binak a konglam dang hue.
(f)Piter moe Jut - Piter moe Jut eng imueihna num bi ani bi, cangnak ani tak, ani xing tinak a konglam congnak ni.


(g)Johan - Johan eng Jesuh a huhnak a konglam, Khrihcakhi a xingnak hlue a konglam moe xing hlue khawboe rhamlang ni hut ha hue.


(h)Awiphoe – Ve ve awihuep ang phoenak ni. Khawsa eng hailam ak awm lo hlue thaem( M’dek thai, Khan thai ..) khi moe hailam oeh imueihna a awm lo hlue tive thlangxing a vennoeh ang phoenaksak ni.

II.Systematic Theology:A longim a cehlam amueihna Khawsa awi thekboenak ve ak kai oehkoe mueihna ni hu tha hue. 


(a) Bibliology: Khawsa awi Baibul cim tive Khawsa Amoeh a yawk num, u-khi a yawk num, imueihna awm soe Khawsa awicim tinoeh nik cangnak num ti Baibul angtuei dok lonak a konglam congnak ni.

(b)Theology Proper: Khawsa Amoeh ve thlangxing num, Muemhla yap num,imueih na num a awm ih khawboe toe tinoeh Khawsa Amoeh a niinak a konglam congnak ni.

(c)Christology:Jesuh ve u mueih num, Pa Khawsa a seh num, khanthlang yap num tinoeh Jesuh a khawboe rhamlang, M’dekkhan oeh a lonak , thi noeh a thoh thlahnakkhi doena a konglam congnak ni.

(d)Pneumatology: Veve Muemhla’m Cim ve u num , Khawsa a pohthanak(Power) yap num, ak xing pum mat num, imueih num a bi binak, imueih num a khawboe rhamlang ti a konglam congnak ni.

(e)Angelology moe Demonology: Khanthlangkhi a bi binak, ani awmih khawboe rhamlang moe rhai (Setan) abi binak a konglam congnak ni.

(f)Anthropology: Thlangxing Khawsa eng a sehnak, Eden dum oehkoe’ng thawlh khuina angtluknak moe thawlh ak cam oehkoe’ng thlang boeih a awmih moe a khawsak rhamsaknak a konglam thoepnak ni.

(g)Hamartiology:(Caanak khyoei )Adam eng Khawsa kawngahna kho a sak hlue khyoeinoeh thawlhkhui oeh angtluknak, thawlh phu thihnak moe thawlh a bi binak a kong theopnak ni.

(h)Soteriology: Khawsa eng a Capa Jesuh tueilonoeh thawlkkhui oehkoe’ng ani thongnakkhi a konglam ni.

(i)Ecclesiology: Khawsa cangna unoeh angrhui xingnak ak taakhi angcun boemnak khrihca bu a konglam congnak ni.

(j)Eschatology: Veve Khawsa ak cangnakhi Jesuh eng khan nakoe eng lohna a awm lo khoen oeh, imueihna num M’dekkhan a awm hlue, ak cangnakhi awmih hlue moe ammak cangnakhi a awmih hluekhi a konglam congnak ni.

III.Historical Theology: Khrihca bu angtuei dawk lonak moe khrihcakhi a konglam thoepnak ni.

(a) Ancient Theology(1st century to A.D.590 ): Khrihca lamma cuek oeh koe pakhi,Nicene(Naisi) Civui a huhai kum 100 oehkoe eng A.D. 590 anglak oeh Khrihcakhi angtlong thohnak moe ani bi binak a konglam thoepnak ni.

(b)Medieval Theology(A.D590-1517) Veve khrihca bukhi anglaklung kum tloek oeh imueihna ani khawsak rhamsaknak moe Khawsa bi ani na bi lonak a konglam thoepnak ni.

(c) Reformation Theology(1517 – 1750): Khrihca bu thlah tlaengnak , Martin Luther eng Roman Catholic (RC) oehkoe eng Protestant (RC ak oet kung) khrihca na ang dueih lonak,Ulrich Zwingli eng ak bong lonak,John Calvin eng a bi binak moe Khawsa awilammoeh khrihcakhi angdueih huen simnak a konglam thoepnak ni. 

(d)Modern Theology (1750 – tuhngoi doe): Protestant oehkoe pakhi’eng khrihca bu a nim dueih coeng oeh khrihcakhi’eng imueihna aning tlongthoh u, imueihna Khawsa lamoeh thamah unoeh bi ani bi u,tice tuhngoi ni Dairam doena ni hutha hue.

    Tuhngoi oeh ni Dairam oeh Khawsa awithanglaek a phalonak Kum 50 losoe imueihna khrihcakhi kho ni sak, Khawsa cangnak lamoeh tha ni ta noeh Khawsa bi binak lamoeh thamahnak ni tak, Muemhla lam pumsa lamna Khawsa ngah kawihna imueihna kho nisak tive ni hutha hue.

IV.Practical Theology: Practical Theology tingahnak toe Khawsa awi congnak oeh ikoe mueihna num a taakna thlang a venna Khawsa awi nik qoel hlue, imueihna num Khawsa awithang ak qoelkung thlang eng a awm ih hlue, ni khawsak rhamsak hlue, thlang a hai oeh nik khyi ningko hlue moe Septakung Khawsa nik cangnak ve thlangchang a hai oeh ikoe mueihna num ningdangsak soe thlangchang eng Khawsa simna soe septakung a boimangnak ang dang hlue tha hue ti ni.Veve Khrihcakhi bi binak lam oeh Khawsa awi congnak ni. Khawsa kueihcah bokbaeknak lam, Khawsa bi ni binak a konglam congnak ni.Pastoral Theology oeh ve; (A)Pastoral Theology, (B)Hermeneutics, (C) Apologetics, (D)Ethics/Moral Theology moe (E) Missiology  tinoeh pumhma ni hu tha hue. Acekkhi ce akkaa lamna a bet ni teok lah ve u.

(A)Pastoral Theology: Pastoral Theology tive Khrihca ak xuikungkhi eng ikoe mueihna num Khrihca bu lam ani xuisoi hlue, ace ak rhui soi hluekhi (Pastor, Saya,Upa) toe ikoe mueihnum simnak, moe huhnak ta unoeh khrihca ani congpuei hlue tha hue tinak ni. Khawsa awi eng khrihca a xuisoinak tha a hamna ikoe mueihna ani congpueikhi, umueih ak thlang eng num khrihca a xuisoi hlue tha, ace mueihna ak xuisoi hlue toe ikoe num sim ham a ngah tive ak tuungna congpuei hue. Ave ve  Tita , 1 moe 2 Timote khui oeh ce khawyahyah ni hu tha hue.

(a)Worship (Liturgy): Khawsa kueihcah bokbaeknak a konglam congnak ni. Imueihna num Khawsa ni bawkbaek hlue ti a konglam congnak ni. Khawsa kueihcah bawkbaeknak tak ve Baibul khui oeh vemueihna poh law u tive amawm hue. Khawsa kueihcah bawkbaeknak oeh ve Baibul khui oeh a nim mthehkhi toe:(1)Ak thuem cunboemnak: Khawsa ak cangnakhi ve mat moe mat imkhui oet amueihna lungnak ta unoeh, kawpoek-oet eng khosa hue u(Khuetueih.2:44-46).(2) Khawsa ak cangna thlang baptisma paeknak moe Boipa muelam buh vennak (Khuetueih. 2:41,42, 46, 1Korin 11:23-32).(3) Hubatkhi a congpueinak amueihna duei unoeh, Khawsa awi Baibul noetnak,thlangchang congpueinak,awithang qoelnak (Khuetueih.2:42; 1Timote 4:13-16; 2Timote 4:2). (4) Muemhla’m Cim eng ani xuisoikhi amueihna Khawsa kueihcah bawkbaeknak (Khuetueih.2:42,47; 13:1-4; 1Timote 2:1-8; Efisa 6:18). (5) Awithang qoel moe awithang ak qoelkung bawngyong hamnak, Muemhla thaempaek ani taak amueihna khrih oeh putoet niinak ce thlangchang avenna dangsak( Mathai 28:18-20; Khuetueih. 1:8; 1Timote 4:5; Efisa 4:11-16; Rom 12:3-8).

(b)Sermon(Homiletics): Khawsa awithang ve imueihna num nik qoel hlue tive a long a lam thehboe congnak ni. Khawsa awithang ak qoelkung eng ve ikoe mueih a long a lamna num ak qoel, imueihna num Pastor eng Khawsa awithang qoel hamna pawngcaanak a taak hue.Hmueihtehnak oeh Khawsa awithang qoelnak a long a lam 4 toe;

-Expository preaching: – Ve mueih phungqoel ve Baibul khui oehkoe angxoi mat oehkoe a joi mat oeh cutnoeh paxa doe, amma ni oeh lamhma aw, a thong (20) doe aw ak qoel hlue;Mathai 7:1-6 doe ak qoel hlue ve awituung a tai kaana qoel hlue hue.

- Textual preaching:– Ve mueih phungqoel ve Baibul khui oehkoe mat lo noeh ace ce anak yawk cuekkhi eng ikoe num ani ti ngahnak, ikoe mueihna awmsoe  ace mueihna a yawk num, a ti num tinoeh qoelnak ni. Hmueihtehnak oeh; 1Korin 11:2-16 khui oeh nu eng a lu muek seh, Pa eng toe koeh muek seh a ti ve ikoe mueihna awmsoe ace mueihna a ti, tuh oehtoe nik muek hluekhi aw? ti mueihna qoelnak ni.

-Topical preaching: – Ve toe Baibul khui oehkoe awitung mat ni tai noeh Baibul khui oeh ak chang changna koe khi ni lo noeh ikoe num a ti ngahnak tice a konglam qoelnak ni.

-Narrative preaching: – Veve noettahnakna ani hona unoeh anik qoelna awm hue. Ace mueih a cauk ve Ruth moe Esther ve noettahnak amueihna ani hu tha hue.Khuikhing eng hmueihtehnoeh Khawsa awithang qoelnak ni.

- Prosperity Preaching:- Veve Baibul khui oehkoe mat lonoeh, Khawsa ve a hoei ak taa, boei a mang a kungna a awm a dawngoeh, Khawsa ak cangna boeih toe boei hlue hue. Tangka, Sui, im a lo moe na suetcaa mangnaakhi boeih ce ni soeppe sak hlue hue tinoeh phung qoelnak ni.Khawsa thlang ce boei hlue hue ti unoeh boeimangnak a kong ak qoelkhi ni.
(c) Pastoral Care or Pastoral Counselling(Poimenik):Veve Pastor thlangvang a hamna toe ak duekyak bibi amueihna awm hue. Nu-hii ngaqahkhi, ak khuikha patangkhi, im a lo ammak taakhi moe ak coi ak camkhi teok a khennoeh Khrih oeh pumoet niinak dangsak ni. Khrihca imkhui kho oeh chungva rhoi, thlang mat moe mat xeh ang boonak, kueikaanak a awm oeh imueihna ya bi bi hlue, teokkhen hlue tinak a konglam ni.

Pastoral Leadership:Khawsa bi binak lam oeh Pastorkhi, bikbi-kungkhi’eng Baibul awi amueihna Khrihcakhi imueihna ani teok khen hluekhi, ani xuisoi hlue tinak a konglam congnak ni. A khrihca eng ikoe ya a ngah, ikoe mueih ak awithang num a ngah, muemhla lam oeh thahlue kawvatnak ak taakhi aw tice teok noeh khrihca bu comboeinak ni.

(d)Community Care(Diakonie): Khrihca bu lammoeh imueihna xuisoi teokkhen hlue, uk hlue, cuktheh hlue ti a konglam congnak ni.Hmueihtehnak oeh Ngoilam Nayi 9:00 oeh ning pum noeh 11:00 oeh pum nik con lawnoeh, ning duem hui oeh buh ni aa noeh pum ce muelam nayi 2:00 oeh ni cutnoeh 3:00 oeh nik conlaw hlue hue tinoeh,thlang khrihca rhangpui a hamna a do a laeknak lam poeknak ni.

(e)Administration and Leadership (Cybernetics): Khrihca uknak lam, xuisoi bi binak a konglam congnak ni.Imueihna bi ni bi noeh ning xuisoi rhu hlue, khrihca bu eng muemhla lamna hailam ni pannak hlue, ni pung ni tainak hlue, khrihca bu tangka hopainak hlue a longlamkhi moe ave mueih lamoeh xuisoi bibinak ni.

(B)Hermeneutics: Khawsa awi Baibul cehpueidan, Baibul awi mhloennak ( interpretation) a konglam ni.Khawsa awi ikoe mueihna ning yaksim hlue, imueihna awmsoe Baibul ak yawkkung eng ace mueihna ana yawk, nang moe kai a hamna toe ikoe num pgu a taak hlue tinak a konglam congnak ni(2Timote 2:15).

(C) Apologetics: Khrihca baeknak moe baeknak changkhi hmueihteh noeh khrihca baeknak a longalam hulnak ni.Khawsa awitak oeh lengcaa noeh Baibul a thuemnak, amma xeenak moe Khawsa a bibikhi kawpoekkuei ngaihangkhi boeih awm thuem hue, Baibul awi ve hmueihtehnak hamna ak thuemsoeih ni ti ce hulnak a hamna congpueinak ni.

(D)Ethics/Moral Theology: Khawsa ak cangna khrihcakhi eng imueihna num ni xing hlue, thlang a teok kawihna ni awm hlue ti congpueinak ni. Ave congpueinak oeh ve khrihca xingnak khoboe rhamlang(christian ethics)khi moe ni khosak rhamsak eng thongkung Boipa a boimangnak ang dangnak tha kawihna xing hlue khoboe rhanglang ce congnak ni.

(E) Missiology: Missio dei ( Mission of God) Khawsa eng M’dekkhan oeh angcaanak toe bi bi hamni. Bi binak (Mission)ve Khawsa amueiboe (Mission is the nature of God) rhoe ni. Karl Barth eng toe “Mission is the Mother of Theology” mission ve theology( Khawsa awi) a nu ni ti hue.Martin Kahler eng awm “Mission is the Mother of all Theology” ti hue. Ace a dongoeh Khawsa ak cangnakhi eng amoeh Khawsa bi a bi mueihna bi bi hamna awm hue ti akonglam ni.

V.Modern Trend / Contemporary Theology: Ngahnakthai, poeknakthai eng tuhtloek thlangkhi eng Khawsa awithang ani huhnak konglam ni. Voeh ve Khawsa ani huhnak a thuemnak khawyah awmmoe soenum a xeenak khawyah awm hue.Baibul suenoeh ak hluekkhi ani huh u ce teok unoeh Khawsa awi ace hawi a long a lam ani sui u do moe soenum mat lam tungna lam anik xeesakkhi khawyah awm hue. Ace mueihna Khawsa awi ani huhnak a konglam thoepnoeh congnak ni.

(A)Orthodox Evangelical Christian Theology: Vekkhi ve Khawsa awi Baibul ve amxe tha hue(thuem hue) ti unoeh, Baibul khui oehkoe kawpoekkuei ak awm boeih ce thuem boeih hue ti unoeh cangna hue u. Evangelical tingahnak toe Awithang laek tina awmnoeh, Khawsa eng a Capa honak eng ani thongnakkhi awithang laek ce ak tungna ta unoeh khuepuei hue tinak a konglam congnak ni.

(B)Liberal Theology: Liberal ti toe pomnak angxoi tinak ni. Liberalkhi eng Khawsa awi anik pom lamve, Baibul ve thlangxing a yawkna a awm a dawngoeh ak thawlh tha ni ti hue u. Ace a dongoeh Baibul khui oehkoe kawpoekkuei thaem(miracles) ak awmkhi boeih amcangna hue u. Jesuh eng kawpoekkuei (miracles) a pohkhi awm amcangna hue u.

(C) Neo-Orthodox Theology: Vekkhi eng ani congpueinak toe Baibul khui oeh Khawsa awi awm thuum lor hue(Bible contains the Word of God) ti hue u. Ace a dongoeh Baibul ve pattha hue ti hue u.Khawsa awi moe thlangxing eng a yawk ce aning xir a dawngoeh Baibul ve thawlh tha hue ti hue u.

(D) Radical Theology: Vekkhi congpueinak toe Baibul ca khui oehkoe khive ak awm tang amnina, khui angkhing yap ni ti hue u.Aning nikkhi eng toe kawpoek eng amma phanak a thaalam tuungna koe Baibul khui oeh ak awmkhi ce amcangna hue u. Hmueihtehnak oeh: Jesuh thlang pumna ang phloehlonak, Jesuh eng kawpoekkuei a pohkhi ve amcang hue u. Ace mueihna ak congpueikhi ang dueih huen congnak ni.

(E)Dogmatic Theology: Khrihca bu eng Baibul khui oehkoe tuek unoeh dueihpuei hamna ani honak u.Hmueihtehnak oeh: Thlang thih thoh thlahnak cangna hue nueng.Ave ve ak choeina ni teng hoh Systemetic Theology moe mueih kawkalh moesoenum ani long a lam toe a haa haa ni.  

(a) Calvinistic/ Reformed Theology: John Calvin a congpueinak ak ceh pueikhi ni. Ak tungna ani cehpuei toe Khawsa ak tamahnak, M’dek a awm hlan oeh a hoei a poek ceeni, Adam ak cam eng thlang boeih thawlhna awm hue,thlangxing eng ve ngaihtuehnak tha amni ta tha hue. Khawsa’k tueh doengca ni khankho a pang hlue, ace a dongoeh thongnak (ak thangthai eng angrhui xingnak a taak) amrheng hlue hue tinoeh congpueinak ni.

(b)Arminian Theology:Arminian ve Calvin ak oetkung ni. Khawsa ak tueh eng khankho ak pang hlue amni noeh ngahtuehnak (free will) ak cam eng thlang boeih ak do ak che tuektha hue u ti hue. Ace a dongoeh caathainak ak ta thlang mat eng ang tluk oehtoe angrhui xingnak a tak rhengsak tha noeh khankho ampang hlue hue ti hue.

(c) Covenant Theology: Khawsa eng Adam a venna awi ana kam noeh(Genesis 3:15) Jesuh na ce danglosak hue.Ace mueih lorna Khawsa eng ak thlangkhi Israelkhi venna yawm awikamnak ana pe soe tuhoeh khrihcakhi ve Israel thai na ni awm hue. Baibul khui oehkoe thlangxing a hamna Khawsa’k awikamnakkhi a konglam congnak ni.

(d) Dispensational Theology: Khawsa eng thlangxing a toekkhennak a tuemkhi Baibul cakkhyuem moe cakthai oehkoe thek boenak ni. Ak yoeina ni sim hamna toe Cakkhyuem khui oeh ukrhunak kho kumkhi,Cakthai khui oehkoe ukrhunak moe Baibul awi oeh a tuem imueihna a awm hlue tinoeh ak qoel tinak a konglam congnak ni.

(e) Renewal (Penticostal/Chrismatics) Theology: Vekhi a congpueinak toe Muemhla’m Cim a bi binak, Muemhla Cim oeh bee, Muemhla Baptisma, Muemhla thaempaek moe koehsim awinakhyikhi ve a nik tungnak a konglam congnak ni.

(f) Contextual Theology:Khawsa awi ve Judah thlangkhi moe ani khorham oehkoe eng yawkna a awm a dawngoeh ani thuum ani khoboe rhamlang ce ni huh tha a mueihna,ak noetkung eng a kho a rham moe ang tueinak kho huen oehkoe thaem moe ang mueihna ang yaksim hamna awm hue tinoeh congpueinak ni. Hmueihtehnak: Jesuh eng Judah rhamna a awm a dawngoeh Tucaa ce hueihhlutnakna hona hue cenamoe Dairam oeh Jesuh a awm mantoe Aipa, Vawkthla va hona kom, Jesuh eng phaipi ana aa hue cenamoe Dairam oeh a awm mantoe buh ni a aa hlue hue. Ace mueih lorna Jesuh ve Dairam oeh a awm mantoe Hainu naa noeh, Lupong som noeh, Dai thlang ang thoh ang tah a mueihna ni a awm hlue hue.Vemueihna khohuen oeh ani poh animsah moe ani hopainak moe ang mueihna Khawsa awi awmhlue hue tinoeh congpueinak ni.
      Indonesia ramna thlangphun mat a hamna Baibul am mhloenkung eng Mathai 7:10 khui oehkoe Jesuh eng, “Na caa eng Nga ak thoeh oeh, khyui na pa hlue noeh aw? a ti ve Israel thlangkhi ang yaksim hamna a tina a awm a dawngoeh, Indonesia thlangkhi engtoe Nga nak oeh Khyuisa ve ani ngah bet a dawngoeh thlang eng ang yaksimnak a hamna “ Na caa eng khyuisa ak thoeh mantoe Ngasa na pe hlue noeh aw? tinoeh mhloen hue. Ace mueih ce ni Dairam oeh awm khawyah awm hue.

6.Liberation Theology: Loeihnak Khawsa’k awi tive Latin Amerika nak awmkhi eng kum 1950 – 1960 anglak oeh pumsa lamna ani khuikhat khawdeng tuk a dongoeh Khawsa awi ve Muemhla lamdoengna amni ngah noeh pumsa lamna khuikhat patangnak oehkoe eng awm ni leotnak ni ti congpueinak ni.Ave Liberation Theology ak kaa oeh ve ak changkhi khawyah ni hu tha hue.

(a)Black Theology:Thlanglae (Amerika Nekaro) khi eng thlangbok Amerika thlangkhi eng phet a phoei usoe, Jesuh awm ningnikkhi Nekaro thlanglae a mueihna awmsoe ni ani phekphoei hue ti unoeh kum 1960 tluk oeh Rev. James Cone eng congpueinak a pohlo ni.Ace Nekarokhi engtoe Jesuh ce thlanglae ni, ace mueihna awmsoe ni thlang eng husit noeh a phekphoei doeng amkhoek soe banlamtung oeh ani him hue u ti hue u.

(b)Feminist Theology: 1966-1971 huhang oeh Emma Curtis Hopkins moe a pueikhi eng ana tuen u soe thlang boeih a simnak hamna ak yawkkungkhi toe Mary Daly, Rose Mary Radford Ruether moe Dr.Elizabeth SchΓΌssler Fiorenza mikhi eng yawk hue u.Aning caanak toe Khawsa hai oeh Nu moe pa ve ning mueih xoh hue u, Nu-khi awm Pa-khi mueihna Khawsa awi oeh loohanak amni ta hue u, ning mueih boeih hue u tinoeh Khawsa awithang Nu lamtungna koe huhnak eng congpueinak ni.

(c) Dalit Theology:Kum 1980 huma oeh India ramna thlangphun anglak oeh thlangkhi eng thlangna amma ningngah, thlang khuikha, thlangduekzak ti unoeh a ningngah ak thlangkhi eng Jesuh ve kaanikkhi leotsakhamna ak lo ni ti unoeh Khawsa awi oeh lengcaa unoeh congpueinak ak thoenglo ni.

(d) Minjung Theology( The People’s Theology: Thlangkhi Theology):1970 kum huma oeh Ahn Byung Mu eng South Korea khrihcakhi pumsa lamoeh khuikhat patangna ani awm a dongoeh Khawsa awithang ve thlang boeih vemueih khuikhatnak khui oehkoe eng ak leor sakkung ni ti congpueinak a pohlo ni. 

(e)Tribal Theology:Tribal tive thlangphun (Tribes/tribe) ningzaksimna toe tlangramna kho ak sa thlangkhi: India na Mizoram, Manipur, Nagaland.., Kawlram natoe: Chin(Dairam),Kachin,Shan… tlangramna kho ak sa-khi thlangphunkhi eng Khawsa eng muemhla lam, Pumsa lamna khuikhat patangnak, kueinak anglak oehkoe eng thlang boeih loetsak ham ngah hue ti congpueinak oehkoe eng ak thoeng lo ni.

(f)Buffalo Theology: M’naa oehkoe eng Khawsa awi congnak ve 1974 huhai oeh Japan thlang Khawsa awisim Kosuke Koyama eng Thai ramna khawsa bi a binakna koe’ng Asia (Nimoeh) thlangkhi eng khuikhatnak a ning ueh a huh oeh, thlang a hamna laikaok ak nook M’naa a khuikhat hang ngai noeh, ni Boipa Jesuh eng ni hamna banlamtung oeh anguehnak toe ni hamna donak ni,M’naa eng khuikhatnak anguehnak ve thlang a hamna laeknakna awm hue ti noeh congpueinak ak thoeng lo ni.

(f) Dai Theology

    Ak choeina ni huh ce amueihna “Theology” tive Khawsa a konglam thoepnak ni ni ti hoh hue. Ace mueihna Theology ve Khawsa konglam thoepnakna a awm oehtoe ni Dairam oeh ve Khawsa anak sui khoei lorkhi aw?Ni Dairam oeh Khawsa awithang a pha lo hlan oeh “Khawsa” ve ana sim hoh hue u. Ace Khawsa ve ang ming oeh khue hamna ana qih law unoeh, mingtoina “Khawsa” ti hlue ang yuengoeh “Kho” ti unoeh ce anak khuelaw hue u. Imueih tlukna ani qih u ni ti oehtoe thlang mat mat eng Nuhii ngaqah, amma nioeh ak khuikha patang, mik huep hamtam moe Nucong Pathee ani thekhanak oeh anina ti toe “Kho” amna qih noeh aw? “Kho” eng nik beo law kom timueihna ce ana ti hue u. “Kho”(Khawsa) tive a hoeiboeih ang tueilonak ni, a hoei boeih Amoeh a seh ni ti unoeh ana qih chim hue u.