Friday, May 6, 2016

Theology tive ikoe num? Imueihna num ni thekboe hlue tha hue?

Theology Thekboenak Konglam

Thekboenak 
    Awitung“Theology” tive ii num ti ni sui lamma lahve u. Theology tive Greek awilung ‘theos’ ‘Khawsa’ moe ‘logia’ ‘Awi’ ti oehkoe’ng ak lo ni. A tingahnak toe Khawsa’eng thlangxing aven oeh amoeh moe amoeh angdangnak “Khawsa Awi” tinak ni. Khawsa awi (Theology) oeh ve thekboenak a lam lamna awm hue. 
    Ve Khawsa awi (theology) amni thekboe thanoeh amning yaksimnak ak cam oehkoe eng Khawsa awi amning yaksim doeng amkhoek noeh khrihca bu mat moe mat anglak oeh yakrhu thawlhnak da hue. Voeh ve theology a konglam a culumna qoelna amawm hlue noeh, theology ang ming moe a tingahnak doengca ce taina awmhlue hue.Ace Theology a konglam khive akka lam oehkoe mueihna ni teok lah ve u;

I.Biblical Theology-Baibul Lam Oehkoe Theology
(A) Old Testament Theology: Baibul Cakkhyuem lam oehkoe Khawsa’k awi tive 6 na thekboe thana awm hue.

(a) Edenic Era- Khawsa eng thlang a sehnak cuek Eden dum a huma a konglam Khawsa awi congnak ni.


(b) Noahic Era-Khawsa eng M’dek tui eng qoi soe Noah imkhui kho a loernak konglam ni.


(c) Patriarchal Era – (Paxamkhi) Abram (Abraham), Isaak moe Jakop a konglam congnak ni.


(d) Mosaic Era – Mosi a konglam moe Mosi honak eng Khawsa bi binak a konglam congnak ni.


(e) Monarchial Era – Veve uknak lamoeh koe a konglam congnak ni. (Israel caakhi ukkung a xamkhi(Devit boi, Solomon boi,…) a konglam moe ace hui oehkoe Khawsa bi binak congnak ni.
(f)Prophetic Era – Tawnghakhi (Jeremia, Isaiah, Danel,…) a bi binak moe Khawsa eng imueihna bi a bi tinak a konglam congnak ni.Tawnghakhi a konglam ve Tawngha ak tuungkhi(Major Prophets) moe Tawngha qemkhi(Minor Prophets) tinoeh congnak ta hue u.

(B) New Testament Theology: Baibul cakthai lamoeh Khawsa’k awi a konglam congnak ve 8 na thek boe thana awm hue.Acekkhi ang ming ce ni teok lah ve u.

(a) Synoptics Gospel – Synoptics tingahnak toe ani huh angmueihkhi tinak ni. Mathai ,Luka moe Marka khive Jesuh a konglam ani teng oeh ani huh angmueih a dongoeh Synoptics ani ti u ni.


(b)Acts (Khuetueihkhi Bibinak)- Jesuh a hubatkhi moe Jesuh thi noeh a thoh khoen oeh ak cangnakhi a xingnak, Khawsa ani bokbaeknak a konglam congnak ni.


(c)James (Jem) – Jem eng Khawsa awithang a huhnak moe a cong pueinak a konglam ni hu tha hue.


(d)Paul (Poluh) – Cakthai oeh ca rhik ak doem soeih toe Poluh ak ca rhik ni. Poluh eng Jesuh a hubat a niinak ak cam eng imueihna ang ueh, imueihna a xing, imueihna bi binoeh khrihcakhi anim coeikhi tinak a konglam ni hutha hue.
(e) Hebrew (Hebru)- Hebru khrihcakhi eng imueihna ani khawsaknak , ani bi binak a konglam dang hue.
(f)Piter moe Jut - Piter moe Jut eng imueihna num bi ani bi, cangnak ani tak, ani xing tinak a konglam congnak ni.


(g)Johan - Johan eng Jesuh a huhnak a konglam, Khrihcakhi a xingnak hlue a konglam moe xing hlue khawboe rhamlang ni hut ha hue.


(h)Awiphoe – Ve ve awihuep ang phoenak ni. Khawsa eng hailam ak awm lo hlue thaem( M’dek thai, Khan thai ..) khi moe hailam oeh imueihna a awm lo hlue tive thlangxing a vennoeh ang phoenaksak ni.

II.Systematic Theology:A longim a cehlam amueihna Khawsa awi thekboenak ve ak kai oehkoe mueihna ni hu tha hue. 


(a) Bibliology: Khawsa awi Baibul cim tive Khawsa Amoeh a yawk num, u-khi a yawk num, imueihna awm soe Khawsa awicim tinoeh nik cangnak num ti Baibul angtuei dok lonak a konglam congnak ni.

(b)Theology Proper: Khawsa Amoeh ve thlangxing num, Muemhla yap num,imueih na num a awm ih khawboe toe tinoeh Khawsa Amoeh a niinak a konglam congnak ni.

(c)Christology:Jesuh ve u mueih num, Pa Khawsa a seh num, khanthlang yap num tinoeh Jesuh a khawboe rhamlang, M’dekkhan oeh a lonak , thi noeh a thoh thlahnakkhi doena a konglam congnak ni.

(d)Pneumatology: Veve Muemhla’m Cim ve u num , Khawsa a pohthanak(Power) yap num, ak xing pum mat num, imueih num a bi binak, imueih num a khawboe rhamlang ti a konglam congnak ni.

(e)Angelology moe Demonology: Khanthlangkhi a bi binak, ani awmih khawboe rhamlang moe rhai (Setan) abi binak a konglam congnak ni.

(f)Anthropology: Thlangxing Khawsa eng a sehnak, Eden dum oehkoe’ng thawlh khuina angtluknak moe thawlh ak cam oehkoe’ng thlang boeih a awmih moe a khawsak rhamsaknak a konglam thoepnak ni.

(g)Hamartiology:(Caanak khyoei )Adam eng Khawsa kawngahna kho a sak hlue khyoeinoeh thawlhkhui oeh angtluknak, thawlh phu thihnak moe thawlh a bi binak a kong theopnak ni.

(h)Soteriology: Khawsa eng a Capa Jesuh tueilonoeh thawlkkhui oehkoe’ng ani thongnakkhi a konglam ni.

(i)Ecclesiology: Khawsa cangna unoeh angrhui xingnak ak taakhi angcun boemnak khrihca bu a konglam congnak ni.

(j)Eschatology: Veve Khawsa ak cangnakhi Jesuh eng khan nakoe eng lohna a awm lo khoen oeh, imueihna num M’dekkhan a awm hlue, ak cangnakhi awmih hlue moe ammak cangnakhi a awmih hluekhi a konglam congnak ni.

III.Historical Theology: Khrihca bu angtuei dawk lonak moe khrihcakhi a konglam thoepnak ni.

(a) Ancient Theology(1st century to A.D.590 ): Khrihca lamma cuek oeh koe pakhi,Nicene(Naisi) Civui a huhai kum 100 oehkoe eng A.D. 590 anglak oeh Khrihcakhi angtlong thohnak moe ani bi binak a konglam thoepnak ni.

(b)Medieval Theology(A.D590-1517) Veve khrihca bukhi anglaklung kum tloek oeh imueihna ani khawsak rhamsaknak moe Khawsa bi ani na bi lonak a konglam thoepnak ni.

(c) Reformation Theology(1517 – 1750): Khrihca bu thlah tlaengnak , Martin Luther eng Roman Catholic (RC) oehkoe eng Protestant (RC ak oet kung) khrihca na ang dueih lonak,Ulrich Zwingli eng ak bong lonak,John Calvin eng a bi binak moe Khawsa awilammoeh khrihcakhi angdueih huen simnak a konglam thoepnak ni. 

(d)Modern Theology (1750 – tuhngoi doe): Protestant oehkoe pakhi’eng khrihca bu a nim dueih coeng oeh khrihcakhi’eng imueihna aning tlongthoh u, imueihna Khawsa lamoeh thamah unoeh bi ani bi u,tice tuhngoi ni Dairam doena ni hutha hue.

    Tuhngoi oeh ni Dairam oeh Khawsa awithanglaek a phalonak Kum 50 losoe imueihna khrihcakhi kho ni sak, Khawsa cangnak lamoeh tha ni ta noeh Khawsa bi binak lamoeh thamahnak ni tak, Muemhla lam pumsa lamna Khawsa ngah kawihna imueihna kho nisak tive ni hutha hue.

IV.Practical Theology: Practical Theology tingahnak toe Khawsa awi congnak oeh ikoe mueihna num a taakna thlang a venna Khawsa awi nik qoel hlue, imueihna num Khawsa awithang ak qoelkung thlang eng a awm ih hlue, ni khawsak rhamsak hlue, thlang a hai oeh nik khyi ningko hlue moe Septakung Khawsa nik cangnak ve thlangchang a hai oeh ikoe mueihna num ningdangsak soe thlangchang eng Khawsa simna soe septakung a boimangnak ang dang hlue tha hue ti ni.Veve Khrihcakhi bi binak lam oeh Khawsa awi congnak ni. Khawsa kueihcah bokbaeknak lam, Khawsa bi ni binak a konglam congnak ni.Pastoral Theology oeh ve; (A)Pastoral Theology, (B)Hermeneutics, (C) Apologetics, (D)Ethics/Moral Theology moe (E) Missiology  tinoeh pumhma ni hu tha hue. Acekkhi ce akkaa lamna a bet ni teok lah ve u.

(A)Pastoral Theology: Pastoral Theology tive Khrihca ak xuikungkhi eng ikoe mueihna num Khrihca bu lam ani xuisoi hlue, ace ak rhui soi hluekhi (Pastor, Saya,Upa) toe ikoe mueihnum simnak, moe huhnak ta unoeh khrihca ani congpuei hlue tha hue tinak ni. Khawsa awi eng khrihca a xuisoinak tha a hamna ikoe mueihna ani congpueikhi, umueih ak thlang eng num khrihca a xuisoi hlue tha, ace mueihna ak xuisoi hlue toe ikoe num sim ham a ngah tive ak tuungna congpuei hue. Ave ve  Tita , 1 moe 2 Timote khui oeh ce khawyahyah ni hu tha hue.

(a)Worship (Liturgy): Khawsa kueihcah bokbaeknak a konglam congnak ni. Imueihna num Khawsa ni bawkbaek hlue ti a konglam congnak ni. Khawsa kueihcah bawkbaeknak tak ve Baibul khui oeh vemueihna poh law u tive amawm hue. Khawsa kueihcah bawkbaeknak oeh ve Baibul khui oeh a nim mthehkhi toe:(1)Ak thuem cunboemnak: Khawsa ak cangnakhi ve mat moe mat imkhui oet amueihna lungnak ta unoeh, kawpoek-oet eng khosa hue u(Khuetueih.2:44-46).(2) Khawsa ak cangna thlang baptisma paeknak moe Boipa muelam buh vennak (Khuetueih. 2:41,42, 46, 1Korin 11:23-32).(3) Hubatkhi a congpueinak amueihna duei unoeh, Khawsa awi Baibul noetnak,thlangchang congpueinak,awithang qoelnak (Khuetueih.2:42; 1Timote 4:13-16; 2Timote 4:2). (4) Muemhla’m Cim eng ani xuisoikhi amueihna Khawsa kueihcah bawkbaeknak (Khuetueih.2:42,47; 13:1-4; 1Timote 2:1-8; Efisa 6:18). (5) Awithang qoel moe awithang ak qoelkung bawngyong hamnak, Muemhla thaempaek ani taak amueihna khrih oeh putoet niinak ce thlangchang avenna dangsak( Mathai 28:18-20; Khuetueih. 1:8; 1Timote 4:5; Efisa 4:11-16; Rom 12:3-8).

(b)Sermon(Homiletics): Khawsa awithang ve imueihna num nik qoel hlue tive a long a lam thehboe congnak ni. Khawsa awithang ak qoelkung eng ve ikoe mueih a long a lamna num ak qoel, imueihna num Pastor eng Khawsa awithang qoel hamna pawngcaanak a taak hue.Hmueihtehnak oeh Khawsa awithang qoelnak a long a lam 4 toe;

-Expository preaching: – Ve mueih phungqoel ve Baibul khui oehkoe angxoi mat oehkoe a joi mat oeh cutnoeh paxa doe, amma ni oeh lamhma aw, a thong (20) doe aw ak qoel hlue;Mathai 7:1-6 doe ak qoel hlue ve awituung a tai kaana qoel hlue hue.

- Textual preaching:– Ve mueih phungqoel ve Baibul khui oehkoe mat lo noeh ace ce anak yawk cuekkhi eng ikoe num ani ti ngahnak, ikoe mueihna awmsoe  ace mueihna a yawk num, a ti num tinoeh qoelnak ni. Hmueihtehnak oeh; 1Korin 11:2-16 khui oeh nu eng a lu muek seh, Pa eng toe koeh muek seh a ti ve ikoe mueihna awmsoe ace mueihna a ti, tuh oehtoe nik muek hluekhi aw? ti mueihna qoelnak ni.

-Topical preaching: – Ve toe Baibul khui oehkoe awitung mat ni tai noeh Baibul khui oeh ak chang changna koe khi ni lo noeh ikoe num a ti ngahnak tice a konglam qoelnak ni.

-Narrative preaching: – Veve noettahnakna ani hona unoeh anik qoelna awm hue. Ace mueih a cauk ve Ruth moe Esther ve noettahnak amueihna ani hu tha hue.Khuikhing eng hmueihtehnoeh Khawsa awithang qoelnak ni.

- Prosperity Preaching:- Veve Baibul khui oehkoe mat lonoeh, Khawsa ve a hoei ak taa, boei a mang a kungna a awm a dawngoeh, Khawsa ak cangna boeih toe boei hlue hue. Tangka, Sui, im a lo moe na suetcaa mangnaakhi boeih ce ni soeppe sak hlue hue tinoeh phung qoelnak ni.Khawsa thlang ce boei hlue hue ti unoeh boeimangnak a kong ak qoelkhi ni.
(c) Pastoral Care or Pastoral Counselling(Poimenik):Veve Pastor thlangvang a hamna toe ak duekyak bibi amueihna awm hue. Nu-hii ngaqahkhi, ak khuikha patangkhi, im a lo ammak taakhi moe ak coi ak camkhi teok a khennoeh Khrih oeh pumoet niinak dangsak ni. Khrihca imkhui kho oeh chungva rhoi, thlang mat moe mat xeh ang boonak, kueikaanak a awm oeh imueihna ya bi bi hlue, teokkhen hlue tinak a konglam ni.

Pastoral Leadership:Khawsa bi binak lam oeh Pastorkhi, bikbi-kungkhi’eng Baibul awi amueihna Khrihcakhi imueihna ani teok khen hluekhi, ani xuisoi hlue tinak a konglam congnak ni. A khrihca eng ikoe ya a ngah, ikoe mueih ak awithang num a ngah, muemhla lam oeh thahlue kawvatnak ak taakhi aw tice teok noeh khrihca bu comboeinak ni.

(d)Community Care(Diakonie): Khrihca bu lammoeh imueihna xuisoi teokkhen hlue, uk hlue, cuktheh hlue ti a konglam congnak ni.Hmueihtehnak oeh Ngoilam Nayi 9:00 oeh ning pum noeh 11:00 oeh pum nik con lawnoeh, ning duem hui oeh buh ni aa noeh pum ce muelam nayi 2:00 oeh ni cutnoeh 3:00 oeh nik conlaw hlue hue tinoeh,thlang khrihca rhangpui a hamna a do a laeknak lam poeknak ni.

(e)Administration and Leadership (Cybernetics): Khrihca uknak lam, xuisoi bi binak a konglam congnak ni.Imueihna bi ni bi noeh ning xuisoi rhu hlue, khrihca bu eng muemhla lamna hailam ni pannak hlue, ni pung ni tainak hlue, khrihca bu tangka hopainak hlue a longlamkhi moe ave mueih lamoeh xuisoi bibinak ni.

(B)Hermeneutics: Khawsa awi Baibul cehpueidan, Baibul awi mhloennak ( interpretation) a konglam ni.Khawsa awi ikoe mueihna ning yaksim hlue, imueihna awmsoe Baibul ak yawkkung eng ace mueihna ana yawk, nang moe kai a hamna toe ikoe num pgu a taak hlue tinak a konglam congnak ni(2Timote 2:15).

(C) Apologetics: Khrihca baeknak moe baeknak changkhi hmueihteh noeh khrihca baeknak a longalam hulnak ni.Khawsa awitak oeh lengcaa noeh Baibul a thuemnak, amma xeenak moe Khawsa a bibikhi kawpoekkuei ngaihangkhi boeih awm thuem hue, Baibul awi ve hmueihtehnak hamna ak thuemsoeih ni ti ce hulnak a hamna congpueinak ni.

(D)Ethics/Moral Theology: Khawsa ak cangna khrihcakhi eng imueihna num ni xing hlue, thlang a teok kawihna ni awm hlue ti congpueinak ni. Ave congpueinak oeh ve khrihca xingnak khoboe rhamlang(christian ethics)khi moe ni khosak rhamsak eng thongkung Boipa a boimangnak ang dangnak tha kawihna xing hlue khoboe rhanglang ce congnak ni.

(E) Missiology: Missio dei ( Mission of God) Khawsa eng M’dekkhan oeh angcaanak toe bi bi hamni. Bi binak (Mission)ve Khawsa amueiboe (Mission is the nature of God) rhoe ni. Karl Barth eng toe “Mission is the Mother of Theology” mission ve theology( Khawsa awi) a nu ni ti hue.Martin Kahler eng awm “Mission is the Mother of all Theology” ti hue. Ace a dongoeh Khawsa ak cangnakhi eng amoeh Khawsa bi a bi mueihna bi bi hamna awm hue ti akonglam ni.

V.Modern Trend / Contemporary Theology: Ngahnakthai, poeknakthai eng tuhtloek thlangkhi eng Khawsa awithang ani huhnak konglam ni. Voeh ve Khawsa ani huhnak a thuemnak khawyah awmmoe soenum a xeenak khawyah awm hue.Baibul suenoeh ak hluekkhi ani huh u ce teok unoeh Khawsa awi ace hawi a long a lam ani sui u do moe soenum mat lam tungna lam anik xeesakkhi khawyah awm hue. Ace mueihna Khawsa awi ani huhnak a konglam thoepnoeh congnak ni.

(A)Orthodox Evangelical Christian Theology: Vekkhi ve Khawsa awi Baibul ve amxe tha hue(thuem hue) ti unoeh, Baibul khui oehkoe kawpoekkuei ak awm boeih ce thuem boeih hue ti unoeh cangna hue u. Evangelical tingahnak toe Awithang laek tina awmnoeh, Khawsa eng a Capa honak eng ani thongnakkhi awithang laek ce ak tungna ta unoeh khuepuei hue tinak a konglam congnak ni.

(B)Liberal Theology: Liberal ti toe pomnak angxoi tinak ni. Liberalkhi eng Khawsa awi anik pom lamve, Baibul ve thlangxing a yawkna a awm a dawngoeh ak thawlh tha ni ti hue u. Ace a dongoeh Baibul khui oehkoe kawpoekkuei thaem(miracles) ak awmkhi boeih amcangna hue u. Jesuh eng kawpoekkuei (miracles) a pohkhi awm amcangna hue u.

(C) Neo-Orthodox Theology: Vekkhi eng ani congpueinak toe Baibul khui oeh Khawsa awi awm thuum lor hue(Bible contains the Word of God) ti hue u. Ace a dongoeh Baibul ve pattha hue ti hue u.Khawsa awi moe thlangxing eng a yawk ce aning xir a dawngoeh Baibul ve thawlh tha hue ti hue u.

(D) Radical Theology: Vekkhi congpueinak toe Baibul ca khui oehkoe khive ak awm tang amnina, khui angkhing yap ni ti hue u.Aning nikkhi eng toe kawpoek eng amma phanak a thaalam tuungna koe Baibul khui oeh ak awmkhi ce amcangna hue u. Hmueihtehnak oeh: Jesuh thlang pumna ang phloehlonak, Jesuh eng kawpoekkuei a pohkhi ve amcang hue u. Ace mueihna ak congpueikhi ang dueih huen congnak ni.

(E)Dogmatic Theology: Khrihca bu eng Baibul khui oehkoe tuek unoeh dueihpuei hamna ani honak u.Hmueihtehnak oeh: Thlang thih thoh thlahnak cangna hue nueng.Ave ve ak choeina ni teng hoh Systemetic Theology moe mueih kawkalh moesoenum ani long a lam toe a haa haa ni.  

(a) Calvinistic/ Reformed Theology: John Calvin a congpueinak ak ceh pueikhi ni. Ak tungna ani cehpuei toe Khawsa ak tamahnak, M’dek a awm hlan oeh a hoei a poek ceeni, Adam ak cam eng thlang boeih thawlhna awm hue,thlangxing eng ve ngaihtuehnak tha amni ta tha hue. Khawsa’k tueh doengca ni khankho a pang hlue, ace a dongoeh thongnak (ak thangthai eng angrhui xingnak a taak) amrheng hlue hue tinoeh congpueinak ni.

(b)Arminian Theology:Arminian ve Calvin ak oetkung ni. Khawsa ak tueh eng khankho ak pang hlue amni noeh ngahtuehnak (free will) ak cam eng thlang boeih ak do ak che tuektha hue u ti hue. Ace a dongoeh caathainak ak ta thlang mat eng ang tluk oehtoe angrhui xingnak a tak rhengsak tha noeh khankho ampang hlue hue ti hue.

(c) Covenant Theology: Khawsa eng Adam a venna awi ana kam noeh(Genesis 3:15) Jesuh na ce danglosak hue.Ace mueih lorna Khawsa eng ak thlangkhi Israelkhi venna yawm awikamnak ana pe soe tuhoeh khrihcakhi ve Israel thai na ni awm hue. Baibul khui oehkoe thlangxing a hamna Khawsa’k awikamnakkhi a konglam congnak ni.

(d) Dispensational Theology: Khawsa eng thlangxing a toekkhennak a tuemkhi Baibul cakkhyuem moe cakthai oehkoe thek boenak ni. Ak yoeina ni sim hamna toe Cakkhyuem khui oeh ukrhunak kho kumkhi,Cakthai khui oehkoe ukrhunak moe Baibul awi oeh a tuem imueihna a awm hlue tinoeh ak qoel tinak a konglam congnak ni.

(e) Renewal (Penticostal/Chrismatics) Theology: Vekhi a congpueinak toe Muemhla’m Cim a bi binak, Muemhla Cim oeh bee, Muemhla Baptisma, Muemhla thaempaek moe koehsim awinakhyikhi ve a nik tungnak a konglam congnak ni.

(f) Contextual Theology:Khawsa awi ve Judah thlangkhi moe ani khorham oehkoe eng yawkna a awm a dawngoeh ani thuum ani khoboe rhamlang ce ni huh tha a mueihna,ak noetkung eng a kho a rham moe ang tueinak kho huen oehkoe thaem moe ang mueihna ang yaksim hamna awm hue tinoeh congpueinak ni. Hmueihtehnak: Jesuh eng Judah rhamna a awm a dawngoeh Tucaa ce hueihhlutnakna hona hue cenamoe Dairam oeh Jesuh a awm mantoe Aipa, Vawkthla va hona kom, Jesuh eng phaipi ana aa hue cenamoe Dairam oeh a awm mantoe buh ni a aa hlue hue. Ace mueih lorna Jesuh ve Dairam oeh a awm mantoe Hainu naa noeh, Lupong som noeh, Dai thlang ang thoh ang tah a mueihna ni a awm hlue hue.Vemueihna khohuen oeh ani poh animsah moe ani hopainak moe ang mueihna Khawsa awi awmhlue hue tinoeh congpueinak ni.
      Indonesia ramna thlangphun mat a hamna Baibul am mhloenkung eng Mathai 7:10 khui oehkoe Jesuh eng, “Na caa eng Nga ak thoeh oeh, khyui na pa hlue noeh aw? a ti ve Israel thlangkhi ang yaksim hamna a tina a awm a dawngoeh, Indonesia thlangkhi engtoe Nga nak oeh Khyuisa ve ani ngah bet a dawngoeh thlang eng ang yaksimnak a hamna “ Na caa eng khyuisa ak thoeh mantoe Ngasa na pe hlue noeh aw? tinoeh mhloen hue. Ace mueih ce ni Dairam oeh awm khawyah awm hue.

6.Liberation Theology: Loeihnak Khawsa’k awi tive Latin Amerika nak awmkhi eng kum 1950 – 1960 anglak oeh pumsa lamna ani khuikhat khawdeng tuk a dongoeh Khawsa awi ve Muemhla lamdoengna amni ngah noeh pumsa lamna khuikhat patangnak oehkoe eng awm ni leotnak ni ti congpueinak ni.Ave Liberation Theology ak kaa oeh ve ak changkhi khawyah ni hu tha hue.

(a)Black Theology:Thlanglae (Amerika Nekaro) khi eng thlangbok Amerika thlangkhi eng phet a phoei usoe, Jesuh awm ningnikkhi Nekaro thlanglae a mueihna awmsoe ni ani phekphoei hue ti unoeh kum 1960 tluk oeh Rev. James Cone eng congpueinak a pohlo ni.Ace Nekarokhi engtoe Jesuh ce thlanglae ni, ace mueihna awmsoe ni thlang eng husit noeh a phekphoei doeng amkhoek soe banlamtung oeh ani him hue u ti hue u.

(b)Feminist Theology: 1966-1971 huhang oeh Emma Curtis Hopkins moe a pueikhi eng ana tuen u soe thlang boeih a simnak hamna ak yawkkungkhi toe Mary Daly, Rose Mary Radford Ruether moe Dr.Elizabeth SchΓΌssler Fiorenza mikhi eng yawk hue u.Aning caanak toe Khawsa hai oeh Nu moe pa ve ning mueih xoh hue u, Nu-khi awm Pa-khi mueihna Khawsa awi oeh loohanak amni ta hue u, ning mueih boeih hue u tinoeh Khawsa awithang Nu lamtungna koe huhnak eng congpueinak ni.

(c) Dalit Theology:Kum 1980 huma oeh India ramna thlangphun anglak oeh thlangkhi eng thlangna amma ningngah, thlang khuikha, thlangduekzak ti unoeh a ningngah ak thlangkhi eng Jesuh ve kaanikkhi leotsakhamna ak lo ni ti unoeh Khawsa awi oeh lengcaa unoeh congpueinak ak thoenglo ni.

(d) Minjung Theology( The People’s Theology: Thlangkhi Theology):1970 kum huma oeh Ahn Byung Mu eng South Korea khrihcakhi pumsa lamoeh khuikhat patangna ani awm a dongoeh Khawsa awithang ve thlang boeih vemueih khuikhatnak khui oehkoe eng ak leor sakkung ni ti congpueinak a pohlo ni. 

(e)Tribal Theology:Tribal tive thlangphun (Tribes/tribe) ningzaksimna toe tlangramna kho ak sa thlangkhi: India na Mizoram, Manipur, Nagaland.., Kawlram natoe: Chin(Dairam),Kachin,Shan… tlangramna kho ak sa-khi thlangphunkhi eng Khawsa eng muemhla lam, Pumsa lamna khuikhat patangnak, kueinak anglak oehkoe eng thlang boeih loetsak ham ngah hue ti congpueinak oehkoe eng ak thoeng lo ni.

(f)Buffalo Theology: M’naa oehkoe eng Khawsa awi congnak ve 1974 huhai oeh Japan thlang Khawsa awisim Kosuke Koyama eng Thai ramna khawsa bi a binakna koe’ng Asia (Nimoeh) thlangkhi eng khuikhatnak a ning ueh a huh oeh, thlang a hamna laikaok ak nook M’naa a khuikhat hang ngai noeh, ni Boipa Jesuh eng ni hamna banlamtung oeh anguehnak toe ni hamna donak ni,M’naa eng khuikhatnak anguehnak ve thlang a hamna laeknakna awm hue ti noeh congpueinak ak thoeng lo ni.

(f) Dai Theology

    Ak choeina ni huh ce amueihna “Theology” tive Khawsa a konglam thoepnak ni ni ti hoh hue. Ace mueihna Theology ve Khawsa konglam thoepnakna a awm oehtoe ni Dairam oeh ve Khawsa anak sui khoei lorkhi aw?Ni Dairam oeh Khawsa awithang a pha lo hlan oeh “Khawsa” ve ana sim hoh hue u. Ace Khawsa ve ang ming oeh khue hamna ana qih law unoeh, mingtoina “Khawsa” ti hlue ang yuengoeh “Kho” ti unoeh ce anak khuelaw hue u. Imueih tlukna ani qih u ni ti oehtoe thlang mat mat eng Nuhii ngaqah, amma nioeh ak khuikha patang, mik huep hamtam moe Nucong Pathee ani thekhanak oeh anina ti toe “Kho” amna qih noeh aw? “Kho” eng nik beo law kom timueihna ce ana ti hue u. “Kho”(Khawsa) tive a hoeiboeih ang tueilonak ni, a hoei boeih Amoeh a seh ni ti unoeh ana qih chim hue u. 

Theology tive ikoe num? Imueihna num ni thekboe hlue tha hue?

Theology tive ikoe num? Imueihna num ni thekboe hlue tha hue?
Theology Thekboenak Konglam

Thekboenak 
    Awitung“Theology” tive ii num ti ni sui lamma lahve u. Theology tive Greek awilung ‘theos’ ‘Khawsa’ moe ‘logia’ ‘Awi’ ti oehkoe’ng ak lo ni. A tingahnak toe Khawsa’eng thlangxing aven oeh amoeh moe amoeh angdangnak “Khawsa Awi” tinak ni. Khawsa awi (Theology) oeh ve thekboenak a lam lamna awm hue. 
    Ve Khawsa awi (theology) amni thekboe thanoeh amning yaksimnak ak cam oehkoe eng Khawsa awi amning yaksim doeng amkhoek noeh khrihca bu mat moe mat anglak oeh yakrhu thawlhnak da hue. Voeh ve theology a konglam a culumna qoelna amawm hlue noeh, theology ang ming moe a tingahnak doengca ce taina awmhlue hue.Ace Theology a konglam khive akka lam oehkoe mueihna ni teok lah ve u;

I.Biblical Theology-Baibul Lam Oehkoe Theology


(A) Old Testament Theology: Baibul Cakkhyuem lam oehkoe Khawsa’k awi tive 6 na thekboe thana awm hue.

(a) Edenic Era- Khawsa eng thlang a sehnak cuek Eden dum a huma a konglam Khawsa awi congnak ni.


(b) Noahic Era-Khawsa eng M’dek tui eng qoi soe Noah imkhui kho a loernak konglam ni.


(c) Patriarchal Era – (Paxamkhi) Abram (Abraham), Isaak moe Jakop a konglam congnak ni.


(d) Mosaic Era – Mosi a konglam moe Mosi honak eng Khawsa bi binak a konglam congnak ni.


(e) Monarchial Era – Veve uknak lamoeh koe a konglam congnak ni. (Israel caakhi ukkung a xamkhi(Devit boi, Solomon boi,…) a konglam moe ace hui oehkoe Khawsa bi binak congnak ni.
(f)Prophetic Era – Tawnghakhi (Jeremia, Isaiah, Danel,…) a bi binak moe Khawsa eng imueihna bi a bi tinak a konglam congnak ni.Tawnghakhi a konglam ve Tawngha ak tuungkhi(Major Prophets) moe Tawngha qemkhi(Minor Prophets) tinoeh congnak ta hue u.

(B) New Testament Theology: Baibul cakthai lamoeh Khawsa’k awi a konglam congnak ve 8 na thek boe thana awm hue.Acekkhi ang ming ce ni teok lah ve u.

(a) Synoptics Gospel – Synoptics tingahnak toe ani huh angmueihkhi tinak ni. Mathai ,Luka moe Marka khive Jesuh a konglam ani teng oeh ani huh angmueih a dongoeh Synoptics ani ti u ni.


(b)Acts (Khuetueihkhi Bibinak)- Jesuh a hubatkhi moe Jesuh thi noeh a thoh khoen oeh ak cangnakhi a xingnak, Khawsa ani bokbaeknak a konglam congnak ni.


(c)James (Jem) – Jem eng Khawsa awithang a huhnak moe a cong pueinak a konglam ni hu tha hue.


(d)Paul (Poluh) – Cakthai oeh ca rhik ak doem soeih toe Poluh ak ca rhik ni. Poluh eng Jesuh a hubat a niinak ak cam eng imueihna ang ueh, imueihna a xing, imueihna bi binoeh khrihcakhi anim coeikhi tinak a konglam ni hutha hue.
(e) Hebrew (Hebru)- Hebru khrihcakhi eng imueihna ani khawsaknak , ani bi binak a konglam dang hue.
(f)Piter moe Jut - Piter moe Jut eng imueihna num bi ani bi, cangnak ani tak, ani xing tinak a konglam congnak ni.


(g)Johan - Johan eng Jesuh a huhnak a konglam, Khrihcakhi a xingnak hlue a konglam moe xing hlue khawboe rhamlang ni hut ha hue.


(h)Awiphoe – Ve ve awihuep ang phoenak ni. Khawsa eng hailam ak awm lo hlue thaem( M’dek thai, Khan thai ..) khi moe hailam oeh imueihna a awm lo hlue tive thlangxing a vennoeh ang phoenaksak ni.

II.Systematic Theology:A longim a cehlam amueihna Khawsa awi thekboenak ve ak kai oehkoe mueihna ni hu tha hue. 


(a) Bibliology: Khawsa awi Baibul cim tive Khawsa Amoeh a yawk num, u-khi a yawk num, imueihna awm soe Khawsa awicim tinoeh nik cangnak num ti Baibul angtuei dok lonak a konglam congnak ni.

(b)Theology Proper: Khawsa Amoeh ve thlangxing num, Muemhla yap num,imueih na num a awm ih khawboe toe tinoeh Khawsa Amoeh a niinak a konglam congnak ni.

(c)Christology:Jesuh ve u mueih num, Pa Khawsa a seh num, khanthlang yap num tinoeh Jesuh a khawboe rhamlang, M’dekkhan oeh a lonak , thi noeh a thoh thlahnakkhi doena a konglam congnak ni.

(d)Pneumatology: Veve Muemhla’m Cim ve u num , Khawsa a pohthanak(Power) yap num, ak xing pum mat num, imueih num a bi binak, imueih num a khawboe rhamlang ti a konglam congnak ni.

(e)Angelology moe Demonology: Khanthlangkhi a bi binak, ani awmih khawboe rhamlang moe rhai (Setan) abi binak a konglam congnak ni.

(f)Anthropology: Thlangxing Khawsa eng a sehnak, Eden dum oehkoe’ng thawlh khuina angtluknak moe thawlh ak cam oehkoe’ng thlang boeih a awmih moe a khawsak rhamsaknak a konglam thoepnak ni.

(g)Hamartiology:(Caanak khyoei )Adam eng Khawsa kawngahna kho a sak hlue khyoeinoeh thawlhkhui oeh angtluknak, thawlh phu thihnak moe thawlh a bi binak a kong theopnak ni.

(h)Soteriology: Khawsa eng a Capa Jesuh tueilonoeh thawlkkhui oehkoe’ng ani thongnakkhi a konglam ni.

(i)Ecclesiology: Khawsa cangna unoeh angrhui xingnak ak taakhi angcun boemnak khrihca bu a konglam congnak ni.

(j)Eschatology: Veve Khawsa ak cangnakhi Jesuh eng khan nakoe eng lohna a awm lo khoen oeh, imueihna num M’dekkhan a awm hlue, ak cangnakhi awmih hlue moe ammak cangnakhi a awmih hluekhi a konglam congnak ni.

III.Historical Theology: Khrihca bu angtuei dawk lonak moe khrihcakhi a konglam thoepnak ni.

(a) Ancient Theology(1st century to A.D.590 ): Khrihca lamma cuek oeh koe pakhi,Nicene(Naisi) Civui a huhai kum 100 oehkoe eng A.D. 590 anglak oeh Khrihcakhi angtlong thohnak moe ani bi binak a konglam thoepnak ni.

(b)Medieval Theology(A.D590-1517) Veve khrihca bukhi anglaklung kum tloek oeh imueihna ani khawsak rhamsaknak moe Khawsa bi ani na bi lonak a konglam thoepnak ni.

(c) Reformation Theology(1517 – 1750): Khrihca bu thlah tlaengnak , Martin Luther eng Roman Catholic (RC) oehkoe eng Protestant (RC ak oet kung) khrihca na ang dueih lonak,Ulrich Zwingli eng ak bong lonak,John Calvin eng a bi binak moe Khawsa awilammoeh khrihcakhi angdueih huen simnak a konglam thoepnak ni. 

(d)Modern Theology (1750 – tuhngoi doe): Protestant oehkoe pakhi’eng khrihca bu a nim dueih coeng oeh khrihcakhi’eng imueihna aning tlongthoh u, imueihna Khawsa lamoeh thamah unoeh bi ani bi u,tice tuhngoi ni Dairam doena ni hutha hue.

    Tuhngoi oeh ni Dairam oeh Khawsa awithanglaek a phalonak Kum 50 losoe imueihna khrihcakhi kho ni sak, Khawsa cangnak lamoeh tha ni ta noeh Khawsa bi binak lamoeh thamahnak ni tak, Muemhla lam pumsa lamna Khawsa ngah kawihna imueihna kho nisak tive ni hutha hue.

IV.Practical Theology: Practical Theology tingahnak toe Khawsa awi congnak oeh ikoe mueihna num a taakna thlang a venna Khawsa awi nik qoel hlue, imueihna num Khawsa awithang ak qoelkung thlang eng a awm ih hlue, ni khawsak rhamsak hlue, thlang a hai oeh nik khyi ningko hlue moe Septakung Khawsa nik cangnak ve thlangchang a hai oeh ikoe mueihna num ningdangsak soe thlangchang eng Khawsa simna soe septakung a boimangnak ang dang hlue tha hue ti ni.Veve Khrihcakhi bi binak lam oeh Khawsa awi congnak ni. Khawsa kueihcah bokbaeknak lam, Khawsa bi ni binak a konglam congnak ni.Pastoral Theology oeh ve; (A)Pastoral Theology, (B)Hermeneutics, (C) Apologetics, (D)Ethics/Moral Theology moe (E) Missiology  tinoeh pumhma ni hu tha hue. Acekkhi ce akkaa lamna a bet ni teok lah ve u.

(A)Pastoral Theology: Pastoral Theology tive Khrihca ak xuikungkhi eng ikoe mueihna num Khrihca bu lam ani xuisoi hlue, ace ak rhui soi hluekhi (Pastor, Saya,Upa) toe ikoe mueihnum simnak, moe huhnak ta unoeh khrihca ani congpuei hlue tha hue tinak ni. Khawsa awi eng khrihca a xuisoinak tha a hamna ikoe mueihna ani congpueikhi, umueih ak thlang eng num khrihca a xuisoi hlue tha, ace mueihna ak xuisoi hlue toe ikoe num sim ham a ngah tive ak tuungna congpuei hue. Ave ve  Tita , 1 moe 2 Timote khui oeh ce khawyahyah ni hu tha hue.

(a)Worship (Liturgy): Khawsa kueihcah bokbaeknak a konglam congnak ni. Imueihna num Khawsa ni bawkbaek hlue ti a konglam congnak ni. Khawsa kueihcah bawkbaeknak tak ve Baibul khui oeh vemueihna poh law u tive amawm hue. Khawsa kueihcah bawkbaeknak oeh ve Baibul khui oeh a nim mthehkhi toe:(1)Ak thuem cunboemnak: Khawsa ak cangnakhi ve mat moe mat imkhui oet amueihna lungnak ta unoeh, kawpoek-oet eng khosa hue u(Khuetueih.2:44-46).(2) Khawsa ak cangna thlang baptisma paeknak moe Boipa muelam buh vennak (Khuetueih. 2:41,42, 46, 1Korin 11:23-32).(3) Hubatkhi a congpueinak amueihna duei unoeh, Khawsa awi Baibul noetnak,thlangchang congpueinak,awithang qoelnak (Khuetueih.2:42; 1Timote 4:13-16; 2Timote 4:2). (4) Muemhla’m Cim eng ani xuisoikhi amueihna Khawsa kueihcah bawkbaeknak (Khuetueih.2:42,47; 13:1-4; 1Timote 2:1-8; Efisa 6:18). (5) Awithang qoel moe awithang ak qoelkung bawngyong hamnak, Muemhla thaempaek ani taak amueihna khrih oeh putoet niinak ce thlangchang avenna dangsak( Mathai 28:18-20; Khuetueih. 1:8; 1Timote 4:5; Efisa 4:11-16; Rom 12:3-8).

(b)Sermon(Homiletics): Khawsa awithang ve imueihna num nik qoel hlue tive a long a lam thehboe congnak ni. Khawsa awithang ak qoelkung eng ve ikoe mueih a long a lamna num ak qoel, imueihna num Pastor eng Khawsa awithang qoel hamna pawngcaanak a taak hue.Hmueihtehnak oeh Khawsa awithang qoelnak a long a lam 4 toe;

-Expository preaching: – Ve mueih phungqoel ve Baibul khui oehkoe angxoi mat oehkoe a joi mat oeh cutnoeh paxa doe, amma ni oeh lamhma aw, a thong (20) doe aw ak qoel hlue;Mathai 7:1-6 doe ak qoel hlue ve awituung a tai kaana qoel hlue hue.

- Textual preaching:– Ve mueih phungqoel ve Baibul khui oehkoe mat lo noeh ace ce anak yawk cuekkhi eng ikoe num ani ti ngahnak, ikoe mueihna awmsoe  ace mueihna a yawk num, a ti num tinoeh qoelnak ni. Hmueihtehnak oeh; 1Korin 11:2-16 khui oeh nu eng a lu muek seh, Pa eng toe koeh muek seh a ti ve ikoe mueihna awmsoe ace mueihna a ti, tuh oehtoe nik muek hluekhi aw? ti mueihna qoelnak ni.

-Topical preaching: – Ve toe Baibul khui oehkoe awitung mat ni tai noeh Baibul khui oeh ak chang changna koe khi ni lo noeh ikoe num a ti ngahnak tice a konglam qoelnak ni.

-Narrative preaching: – Veve noettahnakna ani hona unoeh anik qoelna awm hue. Ace mueih a cauk ve Ruth moe Esther ve noettahnak amueihna ani hu tha hue.Khuikhing eng hmueihtehnoeh Khawsa awithang qoelnak ni.

- Prosperity Preaching:- Veve Baibul khui oehkoe mat lonoeh, Khawsa ve a hoei ak taa, boei a mang a kungna a awm a dawngoeh, Khawsa ak cangna boeih toe boei hlue hue. Tangka, Sui, im a lo moe na suetcaa mangnaakhi boeih ce ni soeppe sak hlue hue tinoeh phung qoelnak ni.Khawsa thlang ce boei hlue hue ti unoeh boeimangnak a kong ak qoelkhi ni.

(c) Pastoral Care or Pastoral Counselling(Poimenik):Veve Pastor thlangvang a hamna toe ak duekyak bibi amueihna awm hue. Nu-hii ngaqahkhi, ak khuikha patangkhi, im a lo ammak taakhi moe ak coi ak camkhi teok a khennoeh Khrih oeh pumoet niinak dangsak ni. Khrihca imkhui kho oeh chungva rhoi, thlang mat moe mat xeh ang boonak, kueikaanak a awm oeh imueihna ya bi bi hlue, teokkhen hlue tinak a konglam ni.

Pastoral Leadership:Khawsa bi binak lam oeh Pastorkhi, bikbi-kungkhi’eng Baibul awi amueihna Khrihcakhi imueihna ani teok khen hluekhi, ani xuisoi hlue tinak a konglam congnak ni. A khrihca eng ikoe ya a ngah, ikoe mueih ak awithang num a ngah, muemhla lam oeh thahlue kawvatnak ak taakhi aw tice teok noeh khrihca bu comboeinak ni.

(d)Community Care(Diakonie): Khrihca bu lammoeh imueihna xuisoi teokkhen hlue, uk hlue, cuktheh hlue ti a konglam congnak ni.Hmueihtehnak oeh Ngoilam Nayi 9:00 oeh ning pum noeh 11:00 oeh pum nik con lawnoeh, ning duem hui oeh buh ni aa noeh pum ce muelam nayi 2:00 oeh ni cutnoeh 3:00 oeh nik conlaw hlue hue tinoeh,thlang khrihca rhangpui a hamna a do a laeknak lam poeknak ni.

(e)Administration and Leadership (Cybernetics): Khrihca uknak lam, xuisoi bi binak a konglam congnak ni.Imueihna bi ni bi noeh ning xuisoi rhu hlue, khrihca bu eng muemhla lamna hailam ni pannak hlue, ni pung ni tainak hlue, khrihca bu tangka hopainak hlue a longlamkhi moe ave mueih lamoeh xuisoi bibinak ni.

(B)Hermeneutics: Khawsa awi Baibul cehpueidan, Baibul awi mhloennak ( interpretation) a konglam ni.Khawsa awi ikoe mueihna ning yaksim hlue, imueihna awmsoe Baibul ak yawkkung eng ace mueihna ana yawk, nang moe kai a hamna toe ikoe num pgu a taak hlue tinak a konglam congnak ni(2Timote 2:15).

(C) Apologetics: Khrihca baeknak moe baeknak changkhi hmueihteh noeh khrihca baeknak a longalam hulnak ni.Khawsa awitak oeh lengcaa noeh Baibul a thuemnak, amma xeenak moe Khawsa a bibikhi kawpoekkuei ngaihangkhi boeih awm thuem hue, Baibul awi ve hmueihtehnak hamna ak thuemsoeih ni ti ce hulnak a hamna congpueinak ni.

(D)Ethics/Moral Theology: Khawsa ak cangna khrihcakhi eng imueihna num ni xing hlue, thlang a teok kawihna ni awm hlue ti congpueinak ni. Ave congpueinak oeh ve khrihca xingnak khoboe rhamlang(christian ethics)khi moe ni khosak rhamsak eng thongkung Boipa a boimangnak ang dangnak tha kawihna xing hlue khoboe rhanglang ce congnak ni.

(E) Missiology: Missio dei ( Mission of God) Khawsa eng M’dekkhan oeh angcaanak toe bi bi hamni. Bi binak (Mission)ve Khawsa amueiboe (Mission is the nature of God) rhoe ni. Karl Barth eng toe “Mission is the Mother of Theology” mission ve theology( Khawsa awi) a nu ni ti hue.Martin Kahler eng awm “Mission is the Mother of all Theology” ti hue. Ace a dongoeh Khawsa ak cangnakhi eng amoeh Khawsa bi a bi mueihna bi bi hamna awm hue ti akonglam ni.

V.Modern Trend / Contemporary Theology: Ngahnakthai, poeknakthai eng tuhtloek thlangkhi eng Khawsa awithang ani huhnak konglam ni. Voeh ve Khawsa ani huhnak a thuemnak khawyah awmmoe soenum a xeenak khawyah awm hue.Baibul suenoeh ak hluekkhi ani huh u ce teok unoeh Khawsa awi ace hawi a long a lam ani sui u do moe soenum mat lam tungna lam anik xeesakkhi khawyah awm hue. Ace mueihna Khawsa awi ani huhnak a konglam thoepnoeh congnak ni.

(A)Orthodox Evangelical Christian Theology: Vekkhi ve Khawsa awi Baibul ve amxe tha hue(thuem hue) ti unoeh, Baibul khui oehkoe kawpoekkuei ak awm boeih ce thuem boeih hue ti unoeh cangna hue u. Evangelical tingahnak toe Awithang laek tina awmnoeh, Khawsa eng a Capa honak eng ani thongnakkhi awithang laek ce ak tungna ta unoeh khuepuei hue tinak a konglam congnak ni.

(B)Liberal Theology: Liberal ti toe pomnak angxoi tinak ni. Liberalkhi eng Khawsa awi anik pom lamve, Baibul ve thlangxing a yawkna a awm a dawngoeh ak thawlh tha ni ti hue u. Ace a dongoeh Baibul khui oehkoe kawpoekkuei thaem(miracles) ak awmkhi boeih amcangna hue u. Jesuh eng kawpoekkuei (miracles) a pohkhi awm amcangna hue u.

(C) Neo-Orthodox Theology: Vekkhi eng ani congpueinak toe Baibul khui oeh Khawsa awi awm thuum lor hue(Bible contains the Word of God) ti hue u. Ace a dongoeh Baibul ve pattha hue ti hue u.Khawsa awi moe thlangxing eng a yawk ce aning xir a dawngoeh Baibul ve thawlh tha hue ti hue u.

(D) Radical Theology: Vekkhi congpueinak toe Baibul ca khui oehkoe khive ak awm tang amnina, khui angkhing yap ni ti hue u.Aning nikkhi eng toe kawpoek eng amma phanak a thaalam tuungna koe Baibul khui oeh ak awmkhi ce amcangna hue u. Hmueihtehnak oeh: Jesuh thlang pumna ang phloehlonak, Jesuh eng kawpoekkuei a pohkhi ve amcang hue u. Ace mueihna ak congpueikhi ang dueih huen congnak ni.

(E)Dogmatic Theology: Khrihca bu eng Baibul khui oehkoe tuek unoeh dueihpuei hamna ani honak u.Hmueihtehnak oeh: Thlang thih thoh thlahnak cangna hue nueng.Ave ve ak choeina ni teng hoh Systemetic Theology moe mueih kawkalh moesoenum ani long a lam toe a haa haa ni.  

(a) Calvinistic/ Reformed Theology: John Calvin a congpueinak ak ceh pueikhi ni. Ak tungna ani cehpuei toe Khawsa ak tamahnak, M’dek a awm hlan oeh a hoei a poek ceeni, Adam ak cam eng thlang boeih thawlhna awm hue,thlangxing eng ve ngaihtuehnak tha amni ta tha hue. Khawsa’k tueh doengca ni khankho a pang hlue, ace a dongoeh thongnak (ak thangthai eng angrhui xingnak a taak) amrheng hlue hue tinoeh congpueinak ni.

(b)Arminian Theology:Arminian ve Calvin ak oetkung ni. Khawsa ak tueh eng khankho ak pang hlue amni noeh ngahtuehnak (free will) ak cam eng thlang boeih ak do ak che tuektha hue u ti hue. Ace a dongoeh caathainak ak ta thlang mat eng ang tluk oehtoe angrhui xingnak a tak rhengsak tha noeh khankho ampang hlue hue ti hue.

(c) Covenant Theology: Khawsa eng Adam a venna awi ana kam noeh(Genesis 3:15) Jesuh na ce danglosak hue.Ace mueih lorna Khawsa eng ak thlangkhi Israelkhi venna yawm awikamnak ana pe soe tuhoeh khrihcakhi ve Israel thai na ni awm hue. Baibul khui oehkoe thlangxing a hamna Khawsa’k awikamnakkhi a konglam congnak ni.

(d) Dispensational Theology: Khawsa eng thlangxing a toekkhennak a tuemkhi Baibul cakkhyuem moe cakthai oehkoe thek boenak ni. Ak yoeina ni sim hamna toe Cakkhyuem khui oeh ukrhunak kho kumkhi,Cakthai khui oehkoe ukrhunak moe Baibul awi oeh a tuem imueihna a awm hlue tinoeh ak qoel tinak a konglam congnak ni.

(e) Renewal (Penticostal/Chrismatics) Theology: Vekhi a congpueinak toe Muemhla’m Cim a bi binak, Muemhla Cim oeh bee, Muemhla Baptisma, Muemhla thaempaek moe koehsim awinakhyikhi ve a nik tungnak a konglam congnak ni.

(f) Contextual Theology:Khawsa awi ve Judah thlangkhi moe ani khorham oehkoe eng yawkna a awm a dawngoeh ani thuum ani khoboe rhamlang ce ni huh tha a mueihna,ak noetkung eng a kho a rham moe ang tueinak kho huen oehkoe thaem moe ang mueihna ang yaksim hamna awm hue tinoeh congpueinak ni. Hmueihtehnak: Jesuh eng Judah rhamna a awm a dawngoeh Tucaa ce hueihhlutnakna hona hue cenamoe Dairam oeh Jesuh a awm mantoe Aipa, Vawkthla va hona kom, Jesuh eng phaipi ana aa hue cenamoe Dairam oeh a awm mantoe buh ni a aa hlue hue. Ace mueih lorna Jesuh ve Dairam oeh a awm mantoe Hainu naa noeh, Lupong som noeh, Dai thlang ang thoh ang tah a mueihna ni a awm hlue hue.Vemueihna khohuen oeh ani poh animsah moe ani hopainak moe ang mueihna Khawsa awi awmhlue hue tinoeh congpueinak ni.
      Indonesia ramna thlangphun mat a hamna Baibul am mhloenkung eng Mathai 7:10 khui oehkoe Jesuh eng, “Na caa eng Nga ak thoeh oeh, khyui na pa hlue noeh aw? a ti ve Israel thlangkhi ang yaksim hamna a tina a awm a dawngoeh, Indonesia thlangkhi engtoe Nga nak oeh Khyuisa ve ani ngah bet a dawngoeh thlang eng ang yaksimnak a hamna “ Na caa eng khyuisa ak thoeh mantoe Ngasa na pe hlue noeh aw? tinoeh mhloen hue. Ace mueih ce ni Dairam oeh awm khawyah awm hue.

6.Liberation Theology: Loeihnak Khawsa’k awi tive Latin Amerika nak awmkhi eng kum 1950 – 1960 anglak oeh pumsa lamna ani khuikhat khawdeng tuk a dongoeh Khawsa awi ve Muemhla lamdoengna amni ngah noeh pumsa lamna khuikhat patangnak oehkoe eng awm ni leotnak ni ti congpueinak ni.Ave Liberation Theology ak kaa oeh ve ak changkhi khawyah ni hu tha hue.

(a)Black Theology:Thlanglae (Amerika Nekaro) khi eng thlangbok Amerika thlangkhi eng phet a phoei usoe, Jesuh awm ningnikkhi Nekaro thlanglae a mueihna awmsoe ni ani phekphoei hue ti unoeh kum 1960 tluk oeh Rev. James Cone eng congpueinak a pohlo ni.Ace Nekarokhi engtoe Jesuh ce thlanglae ni, ace mueihna awmsoe ni thlang eng husit noeh a phekphoei doeng amkhoek soe banlamtung oeh ani him hue u ti hue u.

(b)Feminist Theology: 1966-1971 huhang oeh Emma Curtis Hopkins moe a pueikhi eng ana tuen u soe thlang boeih a simnak hamna ak yawkkungkhi toe Mary Daly, Rose Mary Radford Ruether moe Dr.Elizabeth SchΓΌssler Fiorenza mikhi eng yawk hue u.Aning caanak toe Khawsa hai oeh Nu moe pa ve ning mueih xoh hue u, Nu-khi awm Pa-khi mueihna Khawsa awi oeh loohanak amni ta hue u, ning mueih boeih hue u tinoeh Khawsa awithang Nu lamtungna koe huhnak eng congpueinak ni.

(c) Dalit Theology:Kum 1980 huma oeh India ramna thlangphun anglak oeh thlangkhi eng thlangna amma ningngah, thlang khuikha, thlangduekzak ti unoeh a ningngah ak thlangkhi eng Jesuh ve kaanikkhi leotsakhamna ak lo ni ti unoeh Khawsa awi oeh lengcaa unoeh congpueinak ak thoenglo ni.

(d) Minjung Theology( The People’s Theology: Thlangkhi Theology):1970 kum huma oeh Ahn Byung Mu eng South Korea khrihcakhi pumsa lamoeh khuikhat patangna ani awm a dongoeh Khawsa awithang ve thlang boeih vemueih khuikhatnak khui oehkoe eng ak leor sakkung ni ti congpueinak a pohlo ni. 

(e)Tribal Theology:Tribal tive thlangphun (Tribes/tribe) ningzaksimna toe tlangramna kho ak sa thlangkhi: India na Mizoram, Manipur, Nagaland.., Kawlram natoe: Chin(Dairam),Kachin,Shan… tlangramna kho ak sa-khi thlangphunkhi eng Khawsa eng muemhla lam, Pumsa lamna khuikhat patangnak, kueinak anglak oehkoe eng thlang boeih loetsak ham ngah hue ti congpueinak oehkoe eng ak thoeng lo ni.

(f)Buffalo Theology: M’naa oehkoe eng Khawsa awi congnak ve 1974 huhai oeh Japan thlang Khawsa awisim Kosuke Koyama eng Thai ramna khawsa bi a binakna koe’ng Asia (Nimoeh) thlangkhi eng khuikhatnak a ning ueh a huh oeh, thlang a hamna laikaok ak nook M’naa a khuikhat hang ngai noeh, ni Boipa Jesuh eng ni hamna banlamtung oeh anguehnak toe ni hamna donak ni,M’naa eng khuikhatnak anguehnak ve thlang a hamna laeknakna awm hue ti noeh congpueinak ak thoeng lo ni.

(f) Dai Theology

    Ak choeina ni huh ce amueihna “Theology” tive Khawsa a konglam thoepnak ni ni ti hoh hue. Ace mueihna Theology ve Khawsa konglam thoepnakna a awm oehtoe ni Dairam oeh ve Khawsa anak sui khoei lorkhi aw?Ni Dairam oeh Khawsa awithang a pha lo hlan oeh “Khawsa” ve ana sim hoh hue u. Ace Khawsa ve ang ming oeh khue hamna ana qih law unoeh, mingtoina “Khawsa” ti hlue ang yuengoeh “Kho” ti unoeh ce anak khuelaw hue u. Imueih tlukna ani qih u ni ti oehtoe thlang mat mat eng Nuhii ngaqah, amma nioeh ak khuikha patang, mik huep hamtam moe Nucong Pathee ani thekhanak oeh anina ti toe “Kho” amna qih noeh aw? “Kho” eng nik beo law kom timueihna ce ana ti hue u. “Kho”(Khawsa) tive a hoeiboeih ang tueilonak ni, a hoei boeih Amoeh a seh ni ti unoeh ana qih chim hue u.