Tuesday, May 17, 2016

Jepthah eng Khawsa venna ak awikam a mueihna a caanu ce hueihhlurnakna pe tangnoeh aw?(Awicekkungkhi 11:29-40)

Jepthah eng Khawsa venna ak awikam a mueihna a caanu ce hueihhlurnakna pe tangnoeh aw?(Awicekkungkhi 11:29-40)

    Jepthah eng ni xuikhi soe Israel thlangkhi eng Ammon thlangkhi ce khaw kum khawrhuet oeh anang kap rhu hue u. Kutoet oehtoe Jepthah eng a rhal Ammon thlangkhi ani noengnakkhi a hamna Khawsa venna ce ve mueihna awikamnak poh hue. Jepthah eng tinoeh,“Ammon thlangkhi ka kutkhui oeh nani paek oehtoe, Ammon thlangkhi noengnoeh kanghlat oeh kak chomkaeng oeh a ii mueih eng awm aninak dolo ce Boipa nang a ham na awmnoeh, hueihhlurnakna hona kong nueng”(11:30,31). Ace mueihna awi a kam coengoeh rhal tuk soe Boipa eng Jepthah a kutkhui oeh ce a rhal pe soe Ammon thlangkhi ni noengkhi hue. Ace a rhalkhi ak noeng ang voei lo ce a im chomkaeng oeh a Caanu a taktuen(mat doengca a caanak) eng ak chomkaeng oeh ana do law hue.  Ace a caanu matdoeng a taak eng Khawsa venna ak awikam a mueihna hueihhlurnak ak poh tang aw?

    Jepthah eng ka rhal nani noengsak oehtoe kangvoei oeh ka im chomkaeng oeh aninak dolo eng na hai oeh hueihhlurnak poh kong tinoeh Khawsa hai oeh awi ana kam law hue. Cenamoe soenum Khawsa awi Baibul khui oeh ni huh oehtoe “Nani Caakhi ce hueihhlurnak a hamna koeh pe u (Levitikas 18:21)” ti hue.Ace mueihna a awm oehtoe Jepthah eng Khawsa hai oeh ak awikam a mueihna ak poh aw, ikoe mueihna num a poh hue ak awikam ce? A caanu ak xing pumna maa khui oeh ak phuum tang huvoei aw? Ammak phuum oehtoe Khawsa hai oeh awi a kamnak ve ikoe mueihna a poh?

    Flavius Josephus, Judah khuuikhing simkung moe ak yawkkung eng toe A.D 100 kum huhai oeh khuuikhing ana yawk lawnoeh Jepthah eng a caanu ce Khawsa hai oeh ak xing pumna hueihhlurnakna ana poh law hue ti hue. Josephus eng ace mueihna a tive, Torah(Mosi ak cauk pumhma ce Torah ti hue u) moe ammang rhumpoengnak moe Khawsa eng ammang haatlaknak kawih ni ti ce amqoel hue. Josephus a huna A.D 150 a huma oeh Judah thlang psuedo-Philo ani ti u, Biblical Antiquities cauk ak yawkkung eng awm Jepthah eng a caanu ce Israel thlangkhui oeh ak thlor ham thlang ama huh a dawngoeh hueihhlurna (olah= Hebru awina hueihhlurnak) hona hue ana ti hue. Judahkhi ak cauk Talmud eng awm Josephus ak awi ti ce anang hatlakna hue. Judahkhi ak khuui oehtoe Jepthah ve a Phinehas oeh khawsoeih binak oehkoe eng hoerna awm hue ana ti hue u. Judahkhi ak khuui oehtoe Jepthah ve thihnak chesoeih oeh a vuenkhi kheh hlak hlak noeh thi hue. Acoeh koe eng cutnoeh Phinehes oeh ce Muemhla eng bae law hue ana ti hue u.

    Baibul khui oeh ni huh a mueihna ace mueihna Khawsa ang haa amma tlak oehtoe anik khan oeh saernak anang sutlaw khoei hue. Cenamoe Jepthah ak khan oehtoe ace mueih ce ampha hue. Mosi eng Khawsa awi koengngai noeh lungnu khui oehkoe eng tui ak colonak a hamna lungnu ce ak boh a dawngoeh Khawsa awikamnak ram amni phasak hluekhi hue(Deut. 32:50-52; Number 20:1-13). Devit eng Besibah a yunak a ngah a dawngoeh Uriah ce him soe ani capa ce thi hue(2 Samuel 12:1-23). Cenamoe Jepthah toe a Caanu ak xing pumna hueihhlurnakna a honak tang oehtoe ikoe awm ak khan oeh kueinak a pha kaana haihlaamnak hu hue.
     Ve Jepthah eng a caanu hamna awi a kam ve Talmud khui oehtoe amcoei hue. Jepthah ak awikamnak ve ang yuengna mat mat paekna awmnoeh Khawsa hai oeh do pena awmnoeh laek aw tinoeh tive poeknak awm hue (Levitikas 27:2-7). Ace mueihna Jepthah eng a Caanu ce ang yuengna thaem amma poh oehtoe Khawsa hai oeh ak awikam a mueihna Khawsa baekim cimkhui oeh bi ak bi hamna khawsoeih a mueihna (like priest) awm huvoei soe (Levitikas 27:8). Ak xingna hueihhlurnakna a him amni noeh Khawsa hamna a haengna awm hue. Ace mueihna a haeng a dawngoeh va taak kana a xingkhui oeh a Caanu a taakchuen eng a awm hlue a poek oeh Jepthah ak kawsaetnakna awm hue.
      Awicekkungkhi(Judges) cauk eng ve ang coeina “Jepthah eng a Caanu ce Khawsa hai oeh awi a kam a mueihna ak xing pumna hhueihhlurna hue, amma ni oehtoe ang yuengna thaem hona hue, ammani  oehtoe Baekim oeh bi ak bi hamna awm hue tinoeh ang coeina amqoel hue(Awicek.11:39). Judah thlangcueikhi Rabbi David Kimchi( Radak ani ti u, 1157-1236 C.E.), Rabbi Levi ben Gershom(Ralbag ani ti u, 1288-1344) moe Rabbi Yitzchak ben Yehudah (Abarbanel ani ti u,1437- 1508) khi eng Jepthah ak awi ani qoel coeinak oehtoe,“Ka im chomkaeng oeh aning xumpuei hamna ikoe awm a lona a tlak oehtoe --- Boipa hamna awmnoeh ka hamna hueihhlurnak  hlue ni” a tingahnak toe “hueihhlurnak thing ak khan oeh phum hlue tinak amni noeh Khawsa hamna haeng paek tingahnak ni. Cenamoe hueihhlurnak hamna ak tueng (rhamsa, khyinkhyum) ani oehtoe hueihhlurnakna honak hamna awm hue. Ave Jepthah a caanu kong oeh ning yaksim ham toe Jepthah eng ve a caanu a him tinak amni hue. Ikoe ti soenum ni ti oehtoe Jepthah a caanu ve thlangxingna a awm a dawngoeh hueihhlurnakna amtueng hue ti ce coei hue.
      Jepthah eng ak awikamnak am sutnak a hamna a caanu ce Khawsa hamna haeng hue. Haeng hue, Khawsa hamna hloep pe hue tinak ve ak xingna maa khui oeh phumnoeh him tinak amni hue. Ace ce Phyllis Trible eng toe “thlangcim khuikhatnak hunoeh ak xingna thih” ti hue. A ti ngahnak toe xing vik loei soe thlangxing lamtung oehkoe a nupa moe a puei a pookhi eng amma ni huh hlue voel tingahnak ni. Jepthah a caanu ce Nula cim thlang mat ang dueih huen oehkoe eng ve mdekkhan khawsaknak oehkoe eng koeh huh hlue voel ti noeh Adin Steinsaltz eng toe, “khuikhatnak, phepphoeinak toe amni hue. A xing ak puei oeh Nula cimna a awm hlue oem ce ni” ti hue. Ave ning ngah oehtoe Jepthah a caanu ve Shiloh baekim oeh Khawsa hamna hoepna awm hue, Samuel ce a nu Hannah eng Khawsa hamna a hoep pe a mueihna (1Samuel 1:22-28). Ak yoi 28 khui oehtoe Samuel ve Khawsa hamna hloepnak ni huh moe Jepthah a kong ni huh oeh ve Jepthah eng a caanu a hueihhlurnak a hamna a him tinak amni noeh Khawsa hamna aam hloep pe, a hoep pe soe xing ak puei oeh va taaknak moe a pueikhi a awm a mueihna naom lor noeh a ngahna amawm hlue tha hue tinak ni.
    Jepthah a konglam a boetnak lam oehtoe ak awikam a mueihna a caanu ce a pohnak a konglam ce ni huh tha toe,“Anih ce pa simhlan rhoe hue. Ace a dawngoeh Israel thlangkhi eng Israel Nula xiikhi kum tuekuem oeh ani xip hlue ce ani thuum a mueihna ak awmlo ce, kumoet oeh huepphli, Gilead thlang Jepthah a caanu simpoenak(Letannot = tingahnak toe simpoenak, mat a konglam tengnak, thlang mat ngaknak a konglam qoelnak , Awicek. 5:11) hamna xip hoeih hoeih hue u(Awicek. 11:39-40).Baibul anim mhloen ak changkhi oeh ni teok oehtoe a “caanu hamna kawsae” hue, “Simnak poe hue” tinoeh ni hu hue. Ace mueihna ani simpoe a dawngoeh  Rabbi David Kimchi (Radak) moe  Yitzchak ben Yehudah (Abarbanel) engtoe “ Israel caanukhi eng kumoet oeh huepphli khui oeh anih(Jepthah a Caanu) ce awi ak ti pe hamna moe ak hloep(console) hamna cet hoeih hoeih hue u” ti hue nih. Ace mueihna ceh hoeih hoeih unoeh hloepnak awi moe bae a laakhi mtheh hamna ni ceh oehtoe Jepthah a caanu ce amthi noeh xing hue ti ce ang coeina ni sim tha hue.

       Baibul chang oeh Jepthah a kong ak qoelnak ni huh toe, Acoeh ce Boipa eng Jerubbaal, Bedan, Jepthah moe Samuel khi ce na kaengsam oehkoe na rhal khui oehkoe eng anik loersak a hamna moe anik awmpuei hamna tueilaw hlue nueng (1Samuel 12:11). Ang hihnak oehtoe cakthai khui oeh ni. Hebru khui oeh ni huh oeh Jepthah ve qihchah tueng thlangkhi ang lak oeh matna thuum hue: Gideon, Barak, Samson, Devit, Samuel moe ak changkhi cangnak lam oeh ueppangnak ak awmkhi “cangnak eng ram ce hul noeh, doengnak phasak noeh, awikamnak ce ta noeh, Samthuem am khaa ce sitsak noeh, Maa ce thihsak noeh, cimca pala oehkoe eng loersak noeh, thaa ammak ta eng ak thamah ce noeng noeh, rhal tuknak oeh thamah soeih noeh, rham chang am ceemkhi ce ni censakkhi kanglak hue(hebru 11:33-34).Ace mueih tlukna Jepthah a kong ve Samuel moe Hebru khui oeh ni huh oehtoe Jepthah ve a caanu hueihhlurnak hamna amhim noeh Khawsa hamna a hoeppe na awmnoeh a kum ang rhui va taak kana awm hlue oem hue ti ce ni hu hue. Judah thlang qoelcoeinak ak yawkkung mat engtoe, “Jepthah a caanu ve hueihhlurnakna a him amni noeh va a taak hamna kaang peena awmnoeh a xing a sak oeh va taak kaana a awm hamna Khawsa venna a pa eng ak awikam a mueihna”  ti hue(Solomon,p.21). Ace a dawngoeh Jepthah a caanu ve hueihhlurnak hamna ak phuum amni noeh Khawsa hamna ak xingna a paekna awm hue.